Φυτά μεγάλης καλλιέργειας, με... θέα τη Θεσσαλία

Πολλά από τα φυτά της μεγάλης καλλιέργειας (ΦΜΚ) έχουν κατηγορηθεί ως καλλιέργειες ιδιαίτερης έντασης εισροών, κάποια ως ιδιαίτερα επιβαρυντικά για το περιβάλλον και άλλα ως υδατοβόρα. Ωστόσο, παρά τις «περιβαλλοντικές» επιθέσεις που δέχονται, δεν παύουν να συμπεριλαμβάνουν στις τάξεις τους τα κύρια προϊόντα διατροφής του ανθρώπου.

Γράφει ο ΧΡΗΣΤΟΣ Ε. ΑΥΓΟΥΛΑΣ

Ομότιμος Καθηγητής Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών

Μεταξύ αυτών, την πρώτη θέση καταλαμβάνει το σιτάρι (σκληρό και μαλακό), ενώ συμπεριλαμβάνονται τα κύρια κτηνοτροφικά φυτά (κριθάρι, αραβόσιτος, μηδική, τριφύλλια, βίκος κ.ά.), τα όσπρια, αλλά και τα πιο σημαντικά βιομηχανικά φυτά, όπως το βαμβάκι, τα ζαχαρότευτλα, ο καπνός, ο ηλίανθος και η βιομηχανική τομάτα.

Από τα σιτηρά, το σιτάρι, το κριθάρι και ο αραβόσιτος, παρά το μικρό γεωργικό τους εισόδημα –ιδιαίτερα τα δύο πρώτα– θα εξακολουθήσουν να καταλαμβάνουν σημαντικές εκτάσεις στη χώρα μας, αλλά και στην περιοχή της Θεσσαλίας, λόγω της σπουδαιότητάς τους και της φυτοτεχνικής τους υπεροχής.

Προσαρμόζονται άριστα στο εδαφοκλιματικό περιβάλλον της Θεσσαλίας και αξιοποιούν το μεν σιτάρι (μαλακό και σκληρό) και το κριθάρι ξηρικά εδάφη, ο δε αραβόσιτος αρδευόμενα.

Σύμφωνα με το Διεθνές Συμβούλιο Σιτηρών, τα τελευταία χρόνια το επίπεδο της παγκόσμιας κατανάλωσης σιτηρών είναι σχεδόν κάθε χρόνο υψηλότερο από το επίπεδο της παγκόσμιας παραγωγής, με τους βασικούς λόγους της εξέλιξης αυτής να συνοψίζονται στους παρακάτω:

α. Ολοένα συχνότερα και εντονότερα είναι σε αρκετές περιοχές της γης τα φαινόμενα της ξηρασίας, των πλημμυρών, των πολύ χαμηλών θερμοκρασιών κ.ά., με αποτέλεσμα τη μειωμένη (συχνά) παγκόσμια παραγωγή και την άνοδο της τιμής των σιτηρών και ιδιαίτερα του σιταριού.

β. Η διαρθρωτική αύξηση της παγκόσμιας ζήτησης σιτηρών, εξαιτίας της χρησιμοποίησής τους στην παραγωγή βιοκαυσίμων (βιοντήζελ και βιοαιθανόλη) πρώτης και δεύτερης γενεάς.

γ. Η άνοδος του βιοτικού επιπέδου των αναδυόμενων οικονομιών, που προκαλεί αύξηση της κατανάλωσης λευκών κρεάτων (πουλερικά, χοιρινό), με αποτέλεσμα την αυξημένη ζήτηση και συμμετοχή των σιτηρών στα σιτηρέσια των συγκεκριμένων παραγωγικών ζώων.

Νέα διατροφικά μοντέλα

Μελέτες Διεθνών Οργανισμών (Διεθνές Συμβούλιο Σιτηρών – FAO) προβλέπουν θεαματική αλλαγή των διατροφικών μοντέλων των ασιατικών αλλά και άλλων χωρών μέχρι το 2020, όπου την παραδοσιακή τροφή με βάση τα σιτηρά θα αντικαταστήσουν σε σημαντικό βαθμό προϊόντα υψηλότερης διαιτητικής αξίας, όπως το κρέας και τα γαλακτοκομικά, που για να παραχθούν χρειάζονται σημαντικές ποσότητες κτηνοτροφικών σιτηρών (μαλακό σιτάρι κατώτερων ποιοτήτων, κριθάρι, αραβόσιτος κ.ά.).

Η Παγκόσμια Τράπεζα (World Bank) σε πρόσφατη μελέτη της διαπιστώνει σημαντική αύξηση των διεθνών τιμών στον διατροφικό τομέα από το 2000 και μετά και επισημαίνει ότι, ειδικότερα στον τομέα του σιταριού, οι αυξητικές αυτές τάσεις θα συνεχιστούν, όπως θα συνεχιστούν και στους τομείς του κρέατος, των γαλακτοκομικών προϊόντων, των αυγών-πουλερικών και των λοιπών τροφίμων που παράγονται με βάση τα σιτηρά. Στο πλαίσιο της μελέτης, προβλέπεται ότι η ζήτηση των παραπάνω τροφίμων αναμένεται να διπλασιαστεί μέχρι το 2030.

Στη χώρα μας και στην περιοχή της Θεσσαλίας, οι μέσες στρεμματικές αποδόσεις των σιτηρών είναι υψηλές και η ποιότητα των παραγομένων προϊόντων άριστη. Σημειώνω την υψηλή ποιότητα του παραγόμενου σκληρού σιταριού, με αποτέλεσμα να εξάγεται ευχερώς και τις πολύ υψηλές μέσες στρεμματικές αποδόσεις του αραβοσίτου, στις οποίες η χώρα μας είναι η πρώτη στον κόσμο, όταν το καλαμπόκι αρδεύεται.

«Ξεχασμένα» σιτάρια

Τα τελευταία χρόνια έχει αναζωπυρωθεί το ενδιαφέρον για την καλλιέργεια στον τομέα του σιταριού, εκτός των δύο ειδών που κυριαρχούν (σκληρό και μαλακό) τριών ποικιλιών, «ξεχασμένων» ειδών σιταριού: του μονόκοκκου, του δίκοκκου και του σπέλτα.

Για την αποφυγή δημιουργίας «φρούδων ελπίδων» που κάποιοι καλλιεργούν με ιδιοτέλεια, θα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι τα σιτάρια αυτά είναι χαμηλότερων αποδόσεων από το σκληρό και το μαλακό, είναι καλά σιτάρια, χωρίς όμως να έχουν «μαγικές» ιδιότητες, όπως μερικοί προσπαθούν να τους προσδώσουν. Δεν είναι μηδενικής περιεκτικότητας σε γλουτένη, δεν έχουν πολύ υψηλά ποσοστά σε λυσίνη και νιασίνη, και κανένα από αυτά δεν απαγορεύτηκε να καλλιεργείται από τον... Ελευθέριο Βενιζέλο, όπως διατείνονται κάποιοι!

Είναι σιτάρια που προβάλλονται στο πλαίσιο της επανακαλλιέργειας παλαιών, «ξεχασμένων» ειδών, που κυκλοφορούν με τα ονόματα «ζέα» ή «ζειά», «ντίνκελ» κ.ά. και ανήκουν στην κατηγορία των «ντυμένων σιταριών», δηλαδή εκείνων που δεν αποβάλλουν τα περιβλήματά τους κατά τον αλωνισμό. Αυτό σημαίνει ότι χρειάζεται επεξεργασία για την αποφλοίωση, η οποία είναι κοπιώδης και κοστοβόρος, ενώ η απόδοση μειώνεται, λόγω της απομάκρυνσης των περιβλημάτων, κατά το 1/3.

Τα παραπάνω σιτάρια είναι πλούσια σε αντιοξειδωτικές ουσίες (τοκοφερόλες, καρωτινοειδή, πολυφαινόλες, σελήνιο) και μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως εναλλακτικές καλλιέργειες στη χώρα μας, ιδιαίτερα σε φτωχά και ελαφρά εδάφη (εδάφη λιγότερο γόνιμα) και σε περιοχές ζεστές και ξηρές (το δίκοκκο), ορεινές, ημιορεινές και ψυχρές (το μονόκοκκο και το σπέλτα). Και τα τρία παραπάνω σιτάρια καλλιεργούνται για το αλεύρι τους, για ψωμί, δημητριακά για πρωινό, ζυμαρικά και κράκερς.

Συμβουλή: Μην επιχειρήσετε να καλλιεργήσετε τα παραπάνω σιτάρια εάν πριν δεν έχετε εξασφαλίσει τη διάθεσή τους.

Ο αραβόσιτος

Για την καλλιέργεια του αραβοσίτου, που ιδιαίτερα ευδοκιμεί στη χώρα μας και στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλίας, ενδιαφέρουσα προοπτική εμφανίζει η καλλιέργεια του αραβοσίτου για ενσίρωση, αλλά και του επίσπορου αραβοσίτου.

Στην καλλιέργεια των σιτηρών είναι απαραίτητη η εφαρμογή συστημάτων αμειψισποράς σε εναλλαγή με ψυχανθή, γιατί η συνεχής καλλιέργεια σιτηρών «κουράζει» το χωράφι και μειώνει τις αποδόσεις. Γι’ αυτό και στη Θεσσαλία, ιδανικό σύστημα αμειψισποράς θα μπορούσε να είναι το σύστημα: σιτάρι-βίκος ή σιτάρι-όσπρια.

Το βαμβάκι

Το βαμβάκι αποτελεί την πιο σημαντική καλλιέργεια στην περιοχή της Θεσσαλίας και θα συνεχίσει να αποτελεί τη ναυαρχίδα των ΦΜΚ, αφού οι αποδόσεις που σημειώνονται είναι αρκετά υψηλές και η ποιότητα των παραγομένων ινών υψηλή, ως αποτέλεσμα της άριστης γνώσης της τεχνικής καλλιέργειάς του από τους παραγωγούς και του αξιόπιστου, απαραίτητου εξοπλισμού που είναι επενδεδυμένος στον τομέα του βαμβακιού.

Το βαμβάκι αποτελεί για τη χώρα μας, όπως και για τις άλλες βαμβακοπαραγωγικές χώρες, την πρώτη ύλη που τροφοδοτεί μια σειρά μεταποιητικών βιομηχανιών και βιοτεχνιών, όπως εκκοκκιστήρια, κλωστήρια, υφαντήρια, πλεκτήρια, βαφεία, εργοστάσια κατασκευής ενδυμάτων και ετοίμων βαμβακερών ειδών, σπορελαιουργεία, εργοστάσια ζωοτροφών κ.ά., που πολλαπλασιάζουν μέχρι και 20 φορές την αξία του.

Το βαμβάκι αποτελεί για την περιοχή της Θεσσαλίας και για τα αρδευόμενα χωράφια μια αναντικατάστατη καλλιέργεια, υπό την προϋπόθεση ότι θα γίνονται συνεχείς προσπάθειες μείωσης του κόστους παραγωγής (λιγότερες εισροές) και ένταξη της καλλιέργειας σε κανόνες ολοκληρωμένης διαχείρισης, με αποτέλεσμα να προκύπτει για τον παραγωγό το βέλτιστο γεωργικό εισόδημα.

Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε, επίσης, ότι το βαμβάκι αποτελεί ένα από τα σημαντικά εξαγώγιμα προϊόντα της χώρας μας.

Τα τελευταία χρόνια, οι τιμές του παραγωγού για το σύσπορο βαμβάκι έχουν ξεφύγει από τα χαμηλά επίπεδα των 0,20 και 0,25 ευρώ το κιλό και κυμαίνονται γύρω στα 0,50 ευρώ, γεγονός που αποτελεί ευνοϊκή εξέλιξη για το εισόδημα του βαμβακοπαραγωγού. Η πρόβλεψη είναι ότι η ευνοϊκή αυτή εξέλιξη θα συνεχιστεί και τα επόμενα χρόνια, λόγω αυξημένης ζήτησης του προϊόντος από τη διεθνή αγορά και παρά το γεγονός ότι φέτος οι τιμές παρουσιάζουν μια κάμψη.

Ζαχαρότευτλα και καπνός

Δυο άλλα σημαντικά κατά το παρελθόν φυτά μεγάλης καλλιέργειας αποτελούν ήδη παρελθόν για την περιοχή της Θεσσαλίας και ειδικότερα για το Νομό Λάρισας: τα ζαχαρότευτλα και ο καπνός, που υπήρξαν και τα δύο θύματα της μεταρρύθμισης της ΚΑΠ το 2004 για τον τομέα του καπνού και το 2005 για τον τομέα ζαχαρότευτλα-ζάχαρη.

Στο πλαίσιο των τότε αποφάσεων της Ε.Ε. για τον τομέα του καπνού, με πρόσχημα την αντικαπνιστή εκστρατεία, οι καλλιεργούμενες εκτάσεις σε επίπεδο χώρας μειώθηκαν δραματικά (από 600.000 στρέμματα το 2004 σε μόλις 70.000 στρέμματα σήμερα), αφού η εμπορική αξία πολλών ποικιλιών καπνού Ανατολικού τύπου, μεταξύ των οποίων και η ποικιλία Ελασσόνας, δεν κάλυπτε καν το κόστος παραγωγής. Αποτέλεσμα, η εξαφάνιση όλων σχεδόν των ποικιλιών Ανατολικού και Αμερικάνικου τύπου και μερική διάσωση μόνο του Μπασμά, της ποικιλίας Κατερίνης και λίγο των Virginia.

Για τον ίδιο λόγο, και κυρίως λόγω της μείωσης των θεσμικών τιμών σε επίπεδο παραγωγού κατά 35%, μηδενίστηκε η καλλιέργεια των ζαχαροτεύτλων στην περιοχή της Θεσσαλίας, αφού έκλεισε και το ζαχαρουργείο της Λάρισας. Η εξαφάνιση της καλλιέργειας από τη Θεσσαλία ολοκληρώθηκε με την αδυναμία μετατροπής του εργοστασίου της Λάρισας σε μονάδα παραγωγής βιοαιθανόλης, που θα χρησιμοποιούσε ως πρώτη ύλη τα ζαχαρότευτλα και τον αραβόσιτο.

Οι προοπτικές για την επανένταξη στις καλλιεργούμενες εκτάσεις των δύο αυτών βιομηχανικών φυτών είναι αρνητικές και τη θέση τους φυσιολογικά καταλαμβάνουν ήδη καλλιέργειες όπως το βαμβάκι, ο αραβόσιτος, ο ηλίανθος ή η μηδική.

Υποσχόμενες καλλιέργειες

Προοπτικές θετικές για την περιοχή έχει η καλλιέργεια του ηλιάνθου, είτε για την παραγωγή λαδιού (κυρίως) είτε για την παραγωγή βιομάζας, αφού το φυτό αποδίδει ένα ικανοποιητικό γεωργικό εισόδημα με μικρότερο κόστος απ’ ό,τι το βαμβάκι, ενώ συγχρόνως αξιοποιεί εκτάσεις με περιορισμένη δυνατότητα άρδευσης.

Καλλιέργειες υποσχόμενες για την περιοχή, υπό προϋποθέσεις, μπορούν να αποτελέσουν τα όσπρια (φακές και ρεβίθια) τα οποία ήδη καλλιεργούνται και εδώ στην περιοχή της Νίκαιας.

Για την επιτυχία της καλλιέργειας των οσπρίων, πρέπει τα προϊόντα να έχουν βραστερότητα (εδάφη επαρκώς εφοδιασμένα με Ca είναι απαραίτητα) και να παράγονται σε ικανοποιητικές ποσότητες, από ομάδα παραγωγών, ικανές να τροφοδοτούν μεγάλες αλυσίδες τροφίμων.

Τα κτηνοτροφικά ψυχανθή

Δυναμικές καλλιέργειες για την περιοχή, με ευοίωνες προοπτικές για το μέλλον, αποτελούν τα κτηνοτροφικά ψυχανθή και συγκεκριμένα ο βίκος (ετήσιο) και η μηδική (πολυετές).

Ο βίκος είναι φυτό κυρίως σανοδοτικό, σε δεύτερο βαθμό καρποδοτικό και αποτελεί άριστη κτηνοτροφή. Είναι το πιο σπουδαίο από τα φθινοπωρινά κτηνοτροφικά ψυχανθή και, εκτός των άλλων, έχει αποδειχθεί το πιο κατάλληλο φυτό αμειψισποράς σε εναλλαγή με σιτηρά, σε χωράφια ξηρικά, που έχουν εξαντληθεί από τη συνεχή καλλιέργεια σιταριού ή κριθαριού. Ο βίκος αποτελεί και αξιόλογο φυτό χλωρής λίπανσης.

Από την άλλη μεριά, το χόρτο της μηδικής είναι πλούσιο σε πρωτεΐνες, υδατάνθρακες, ανόργανα άλατα και βιταμίνες. Αποτελεί ζωοτροφή υψηλής θρεπτικής αξίας, πολύ εύγεστη και ελκυστική για τα ζώα, γι’ αυτό και πάντα θα είναι ζητούμενη και θα δίνει ένα αξιοπρεπές εισόδημα στον παραγωγό.

Η μηδική είναι η πιο διαδεδομένη χορτοδοτική καλλιέργεια στη χώρα μας, είναι φυτό πολυετές, πολλαπλών κοπών, γρήγορης αναβλάστησης και υψηλών αποδόσεων όταν αρδεύεται. Χορηγείται στα ζώα υπό μορφή ξηρού χόρτου (σανός) ύστερα από φυσική ξήρανση, αλλά και ως χόρτο χλωρό ή ενσιρωμένο. Μπορεί ακόμη να χρησιμοποιηθεί σε μείγματα με άλλα φυτά για βόσκηση.

Οι προοπτικές καλλιέργειάς της είναι θετικές και η δυναμική της αυξητική σε ό,τι αφορά τις καλλιεργούμενες εκτάσεις και τον όγκο παραγωγής.

Καλλιέργειες με... παράδοση!

Τα φυτά μεγάλης καλλιέργειας καταλαμβάνουν κάθε χρόνο περίπου 60% των καλλιεργουμένων στη χώρα μας εκτάσεων (σε παγκόσμια κλίμακα το 95%). Στην περιοχή της Θεσσαλίας, λόγω των κλιματικών συνθηκών και του προφίλ του εδάφους, αλλά και λόγω παράδοσης, αποτελούν τον κύριο άξονα της φυτικής παραγωγής, που συμπληρώνεται από τις εκτάσεις που καταλαμβάνουν οι δενδρώδεις καλλιέργειες.

Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, τα ΦΜΚ θα είναι για τη Θεσσαλία φυτά σημαντικά, σε πολλές περιπτώσεις μοναδικά, από τα οποία και τώρα και στο μέλλον θα εξαρτάται το εισόδημα πολλών γεωργικών νοικοκυριών.