Ενεργειακά φυτά στην Ελλάδα: Θα πάρουν μπρος(;)

της Άννας Αραμπατζή

Οι νέες καλλιέργειες πάντοτε τραβούν τα βλέμματα και ιδίως ό,τι έχει να κάνει με την παραγωγή ενέργειας, λόγω της έλλειψης ορυκτών καυσίμων και του αυξανόμενου ενδιαφέροντος για την προστασία του περιβάλλοντος. Έτσι και στην Ελλάδα, τα ενεργειακά φυτά για την παραγωγή βιομάζας βρίσκονται στο μυαλό πλείστων παραγωγών και όχι μόνο.

Με πολλές ελπίδες και χωρίς συγκεκριμένη στόχευση άνοιξε το θέμα των ενεργειακών φυτών για παραγωγή βιομάζας στην Ελλάδα. Αυτή τη στιγμή καλλιεργούνται περίπου στα 25.000 στρέμματα ηλίανθος και ελαιοκράμβη για παραγωγή βιοντίζελ, ενώ υπάρχουν πάμπολα είδη φυτών με αρκετές δυνατότητες και θα έπρεπε να καλλιεργούνται 2 εκατ. στρέμματα.

Σύμφωνα με ερευνητές, η αγορά είναι μεν ανώριμη, έχει δε δυνατότητες πολλές, αρκεί να υπάρξει το κατάλληλο πλαίσιο και ανάπτυξη της συμβολαιακής γεωργίας. Με δυνατότητα επιδοτήσεων, παροχή κινήτρων και εκτάσεων, υποστήριξη επενδύσεων και ανάπτυξη συμβολαιακής γεωργίας, τα ενεργειακά φυτά έχουν μέλλον στη χώρα. Κύριο κριτήριο θα πρέπει να είναι η σωστή επιλογή χρήσης γης ανάλογα με την οικολογία, το κλίμα της περιοχής και την τελική χρήση.

Ενεργειακά φυτά

Τα ενεργειακά φυτά κατηγοριοποιούνται ως εξής:

Ελαιούχα φυτά

•         Ηλίανθος - Helianthus annuus

•         Ελαιοκράμβη - Brassica napus

•         Σόγια - Glycine max

•         Ρετσινολαδιά - Ricinus communis

•         Ατρακτυλίδα - Carthamus tinctorius

•         Camelina sativa

Αμυλούχα φυτά

•         Σιτηρά (σιτάρι, κριθάρι, κ.ά.)

•         Καλαμπόκι

•         Ζαχαρότευτλα

•         Γλυκό σόργο

Λιγνοκυτταρινούχα φυτά:

•         Ετήσια (κενάφ, ινώδες σόργο)

•         Πολυετή (καλάμι, μίσχανθος, αγριαγκινάρα, κ.ά.)

•         Πολυετή δενδρώδη (ψευδακακία, λεύκα, ιτιά, κ.ά.)

Τί χρησιμοποιείται στην Ελλάδα

Στη χώρα μας ο ηλίανθος και η ελαιοκράμβη είναι τα δυο ενεργειακά φυτά που καλλιεργούνται για την παραγωγή βιοντίζελ. Τα χαρακτηριστικά τους είναι τα εξής:

- Ηλίανθος - Helianthus annuus: Πρόκειται για ετήσιο φυτό, πολύ καλά προσαρμοσμένο στις ελληνικές συνθήκες. Πολλαπλασιάζεται με σπόρο και καλλιεργείται κυρίως σαν πρώτη ύλη για την παραγωγή ελαίου και σε μικρότερη έκταση για τα φύλλα της (για ανθρώπινη κατανάλωση, ζωοτροφή και λίπανση). Η πίτα ως ζωοτροφή. Η μέση απόδοση είναι στα 300 kg σπόρο/στρέμμα με αντίστοιχη παραγωγή 100 λίτρα βιοντίζελ. Το 2011 καλλιεργούνταν 680.000 στρέμματα, με το 50% περίπου στο Nομό Έβρου και κυρίως στην περιοχή της Ορεστιάδας, 80.000 στρ. στο Nομό Σερρών, 50.000 στρ. στο Nομό Ξάνθης, 40.000 στρ. στο Nομό Δράμας και 16.000 στρ. στο Nομό Ροδόπης. Ευδοκιμεί σε όλα τα εδάφη με προτεραιότητα στα καλά στραγγιζόμενα. Η αμειψισπορά με σιτηρά ή όσπρια είναι πολύ διαδεδομένη. Το σιτάρι που διαδέχεται τον ηλίανθο ευνοείται πολύ σε αποδόσεις.

- Ελαιοκράμβη: Ετήσιο φυτό, καλά προσαρμοσμένο στις ελληνικές συνθήκες. Πολλαπλασιάζεται με σπόρο και καλλιεργείται κυρίως σαν πρώτη ύλη για την παραγωγή ελαίου. Η πίτα ως ζωοτροφή. Οι αποδόσεις φτάνουν τα 200-300 kg σπόρο/στρέμμα με αντίστοιχη παραγωγή 60-100 λίτρα βιοντίζελ. Το 2010 ήταν σπαρμένα 96.307 στρέμματα καλλιέργειας και 29.296 τόνοι σπόρου, με μέση απόδοση 304 κιλά το στρέμμα.

Η καλλιέργεια εντοπίζεται κυρίως στην Κεντρική Μακεδονία και ακολουθεί η Ανατολική Μακεδονία-Θράκη, ενώ είναι καλές οι προοπτικές στη Δυτική Μακεδονία. Αποδίδει καλύτερα από το σιτάρι σε εδάφη χαμηλής παραγωγικότητας και χαμηλών απαιτήσεων σε εισροές. Αποτελεί πολύ καλή επιλογή για την αμειψισπορά των χειμερινών σιτηρών, (αντιμετώπιση προβλημάτων ανθεκτικών ζιζανίων ή υψηλών πιέσεων από εχθρούς και ασθένειες).

Περιοριστικός παράγοντας της ελαιοκράμβης στην Ελλάδα, είναι, οι υψηλές θερμοκρασίες από την άνθιση ως το γέμισμα του σπόρου. Θερμοκρασίες 27°C προκαλούν ανθόρροια και κακό γέμισμα του σπόρου, με αποτέλεσμα τη μείωση αποδόσεων (-40 kg/στρέμμα για άνοδο από 21 σε 24°C) και της ελαιοπεριεκτικότητας (-1,7% για κάθε 1°C άνοδο). ΑΠΘ, 2012.

Καλλιόπη Πανούτσου: Δεν είναι ώριμη η αγορά

Για την κα Καλλιόπη Πανούτσου, διδάσκουσα στο Κέντρο Περιβαλλοντικής Πολιτικής του Imperial College London., η ελληνική αγορά για τα ενεργειακά φυτά, δεν είναι ώριμη. «Δεν υπάρχει εξασφάλιση για τον παραγωγό, είναι θέμα προσφοράς-ζήτησης», τονίζει η κα Πανούτσου, η οποία αναφέρεται και στην προσπάθεια που έγινε στην Κοζάνη για καλλιέργεια αγριαγκινάρας, που απορροφήθηκε από τη ΔΕΗ.

Εκτιμά ότι πλέον δεν είναι επιχειρηματική ευκαιρία η καλλιέργεια ενεργειακών φυτών καθώς υπάρχει overcapacity, με τις μονάδες παραγωγής να υπολειτουργούν και τους αγρότες να καλλιεργούν ό,τι επιδοτείται. Όσο για το άμεσο μέλλον, βλέπει δυνατότητα ανάπτυξης της ενεργειακής γεωργίας σε μικρή κλίμακα. Σημειώνει ότι μέχρι τα 100.000 στρέμματα είναι εύκολο να γίνει. «Πρέπει το ΥΠΑΑΤ να δει σοβαρά το θέμα, να επιμορφωθούν οι αγρότες, να φύγει η γνώση από το υπουργείο και να πάει στους αγρότες. Από όπου υπάρχουν κονδύλια, να προβλεφθεί η χρήση βιομάζας για ενέργεια», τονίζει η κα Πανούτσου.

Νίκος Δαναλάτος: Ο κόσμος είναι έτοιμος στην Ελλάδα για την ενεργειακή γεωργία

Για τον Επίκουρο Καθηγητή του Τμήματος Γεωπονίας Φυτικής Παραγωγής και Αγροτικού Περιβάλλοντος του Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Νίκο Δαναλάτο, το λάθος που έγινε με τα ενεργειακά φυτά ήταν από την Πολιτεία. Σύμφωνα με τον ίδιο, όταν πριν χρόνια ξεκίνησαν να νομοθετούν, έδωσαν βάρος στα υγρά βιοκαύσιμα, το βιοντίζελ και τη βιοαιθανόλη και άφησαν απ’ έξω τα υπόλοιπα. Επιπλέον, δεν έδωσαν κανένα κίνητρο στον αγρότη να ασχοληθεί με αυτά. «Νομοθέτησαν για να εισάγουμε», τονίζει ο κ. Δαναλάτος, σημειώνοντας ότι εκεί καταλήξαμε, εφόσον δεν δόθηκε κανένα κίνητρο για καλλιέργεια. Το Πανεπιστήμιο προέτρεπε εξ’ αρχής την κυβέρνηση να δώσει βάρος στα πολυετή ενεργειακά φυτά, για στερεά βιοκαύσιμα. Τώρα, λόγω κρίσης, με την τιμή του πετρελαίου στα ύψη, «έχουμε φτάσει στον πόλεμο του ξύλου», λέει ο κ. Δαναλάτος. Το πέλετ «ξαναανακαλύφθηκε στην Ελλάδα» και αποτελεί φθηνή λύση, σε σχέση με το πετρέλαιο.

Σημειώνει ότι στην Ε.Ε. το 2011 τα στερεά βιοκαύσιμα, πέλετς, τσιπς και ήταν η πρώτη ΑΠΕ με 65%, διακινήθηκαν μισό δισ. τόνοι πέλετ. Στην Ελλάδα, λόγω έλλειψης, αναγκαστήκαμε να εισάγουμε από την Αυστρία. Ο κ. Δαναλάτος εκτιμά ότι και στον κλάδο των βιομηχανιών, όποιος μπορεί να μετατρέψει τον καυστήρα του για να καίει στερεά βιοκαύσιμα θα το κάνει.

«Ο κόσμος είναι έτοιμος στην Ελλάδα για την ενεργειακή γεωργία», υποστηρίζει ο κ. Δαναλάτος και ξεκαθαρίζει πως «κλειδί» είναι ο ρόλος της πολιτείας. Πρέπει να αποφασίσει να δώσει επιδοτήσεις και κίνητρα για την καλλιέργεια των φυτών αυτών, να βοηθήσουν τους υποψήφιους επενδυτές π.χ. για το στήσιμο εργοστασίων. «Δεν είναι θέμα γεωργού, είναι θέμα πολιτείας, πρέπει να δούμε τί ανάγκες έχουμε, πόσες καλλιέργειες χρειαζόμαστε για πράσινη ενέργεια», υπογραμμίζει ο κ. Δαναλάτος. Για τον ίδιο, η καλλιέργεια αγριαγγινάρας είναι ιδανική για τη χώρα, με τη μορφή όμως συμβολαιακού τύπου. Είναι αντίθετος με τα υγρά βιοκαύσιμα, καθώς στην Ελλάδα «για να γλιτώσουμε 300 τόνους έκλυσης διοξειδίου του άνθρακα, εκλύουμε τους διπλάσιους για την καλλιέργειά του».

Πολλοί απογοητεύθηκαν, άλλοι «καλλιεργούν το καύσιμό τους»

Πολλοί αγρότες στην περιοχή της Λάρισας, γύρω στους εκατό, απογοητεύθηκαν. Έκαναν συμβόλαια με εταιρείες για την αγριαγγινάρα που καλλιεργούσαν και τελικά το προϊόν τους δεν απορροφήθηκε. Από το Πανεπιστήμιο προσπαθούν να συμβουλεύουν τους αγρότες για το τι πρέπει να προσέχουν και τι όχι. Μάλιστα έχουν ξεκινήσει και ένα νέο πρόγραμμα, το «καλλιεργώ το καύσιμό μου». Πρόκειται για ένα πρόγραμμα, παραγωγής, μεταποίησης και διάθεσης στερεών βιοκαυσίμων ως φτηνή και περιβαλλοντικά ενδεδειγμένη εναλλακτική λύση. Το Εργαστήριο Γεωργίας της Γεωπονικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας σε συνεργασία με το Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου της Πολυτεχνικής Σχολής ξεκίνησε το πρόγραμμα και οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να συμβληθούν με το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, το οποίο θα τους παράσχει την απαραίτητη τεχνογνωσία και θα τους καθοδηγήσει για περίοδο δύο ετών για:

Α) Την ορθή εγκατάσταση μικρής έκτασης καλλιέργειας με τα ενδεδειγμένα για την περιοχή τους ενεργειακά φυτά για παραγωγή βιοκαυσίμου, για την κάλυψη των ετησίων αναγκών θέρμανσης.

Β) Τη βέλτιστη αύξηση και ανάπτυξη της ενεργειακής καλλιέργειας.

Γ) Τη συγκομιδή της παραγόμενης βιομάζας για τη μεταποίησή της σε στερεό καύσιμο υπό τη μορφή πελέτας.
 

Σημειώνεται ότι μετά τη συγκομιδή, το Πανεπιστήμιο μπορεί να διαθέτει στους συμβεβλημένους παραγωγούς, για διάρκεια ολίγων ημερών, κινητή μονάδα μεταποίησης της βιομάζας σε βιοκαύσιμο πελέτα για ίδια χρήση (π.χ. έως 10 τόνους). Με το πρόγραμμα «Καλλιεργώ το καύσιμό μου» υπολογίζεται ότι οι δαπάνες θέρμανσης των αγροτικών νοικοκυριών θα υπο-δεκαπλασιαστούν, ενώ ενισχύεται η γεωργική οικονομία, η εθνική οικονομία με παράλληλη προστασία του περιβάλλοντος.

Νέα μονάδα

Στη Λάρισα στήνουν μια πιλοτική μονάδα παραγωγής ρεύματος 1 MW. Είναι στο στάδιο των πρώτων αδειοδοτήσεων. Στο εγχείρημα συμμετέχει και το Πανεπιστήμιο με μια spin off εταιρεία του, για να βοηθά στην τροφοδοσία, η οποία θα γίνει από 4.000-5.000 στρέμματα. Στόχος είναι να τεθεί σε λειτουργία τον επόμενο χρόνο. Ενδεικτικά, από τα 200 ευρώ ανά μεγαβατώρα, τα 100 ευρώ πηγαίνουν στο κοινωνικό σύνολο, δηλαδή τα 35 ευρώ στα εργατικά και τα 65 στο γεωργό.

Το παράδειγμα της Κοζάνης

Το 2009 με τη συνεργασία των καλλιεργητών, της Αναπτυξιακής Εταιρείας Κοζάνης και την υποστήριξη των Υπηρεσιών της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Κοζάνης ξεκίνησε ένα πρόγραμμα καλλιέργειας αγριαγκινάρας για βιομάζα, με στόχο να απορροφηθεί από τη ΔΕΗ.

Απασχολήθηκαν 59 παραγωγή και φυτεύτηκαν 4.000 στρέμματα σε Πτολεμαΐδα και Κοζάνη. Επρόκειτο για δύο χρόνια καλλιέργειας με 180 ευρώ ανά στρέμμα και 20 ευρώ το σπόρο. Το πρόγραμμα έγινε σε δύο φάσεις. Τον Απρίλιο του 2009 κατατέθηκαν οι πρώτες αιτήσεις, από 1.800 αγρότες. Στην πρώτη φάση οι αγρότες ήταν διστακτικοί, αλλά όταν είδαν ότι «προχωράει», το Σεπτέμβριο του 2009 κατατέθηκαν 3.500 αιτήσεις, από τις οποίες επέλεξαν τις 2.200. Ήρθαν τεχνικοί σύμβουλοι από τη Λάρισα, έφτασαν οι σπόροι από την Ιταλία και μπήκαν σε χωράφια ποτιστικά. Συνελέγησαν 2.000 τόνοι. Σε γενικές γραμμές πήγε καλά, αν και το Μάρτιο του 2010 έκανε παγωνιά και πήγε λίγο πίσω το φυτό.

Η καύση έγινε τον Οκτώβριο του 2010 στη ΔΕΗ, μαζί με λιγνίτη και την επέβλεπαν ειδικοί επιστήμονες σε ενεργειακά θέματα από εργαστήρια της Γερμανίας και της Ολλανδίας. Συν την επιδότηση, η ΔΕΗ έδινε 51 ευρώ τον τόνο. Για τους παραγωγούς, αυτή η τιμή δεν ήταν τόσο δυνατή, ήθελαν 90 ευρώ. Η ΔΕΗ από την πλευρά της δεν ανέβασε την τιμή. Ως διαδικασία, της ήταν δύσκολη και ήθελε να απεμπλακεί.

Σύμφωνα με τον κ. Γρηγόρη Μαυρίδη, της Αναπτυξιακής Εταιρείας Κοζάνης, τα πράγματα θα ήταν πιο εύκολα εάν υπήρχε ξεχωριστή μονάδα για βιοκαύσιμα. Κάτι τέτοιο δείχνει να προχωρά, με τη ΔΕΗ Ανανεώσιμες να προωθεί μονάδα μόνο για βιοκαύσιμα στην περιοχή, ισχύος 25 MW. Στο σχεδιασμό είναι 100.000 στρέμματα κατά κύριο λόγο με αγριαγκινάρα και σόργο. Όσο για τους παραγωγούς, αυτό που θέλουν είναι μια τιμή μονάδας, που να τους καλύπτει και συμβόλαια για την παραγωγή των φυτών.

 Οι αποδόσεις της αγριαγκινάρας**

Οι αποδόσεις της αγριαγκινάρας για στερεό καύσιμο (πελέτες ή μπρικέτες) με στόχο θέρμανση ή παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, έχουν ως εξής:

Το δυναμικό της καλλιέργειας ξεπερνά τους 3,2 τόνους ξηρής ουσίας/στρ. Η απόδοση της αγριοαγκινάρας εξαρτάται από τις καιρικές συνθήκες, την υγρασία, τις θρεπτικές ουσίες και κυμαίνεται από 1 έως 3 τ./στρ. σε ξηρή ουσία, αναλόγως των παραπάνω παραγόντων.

Συνήθως, η τελική παραγωγή μπορεί να συσχετιστεί με αυτή του σκληρού σίτου (παραγωγή αγριοαγκινάρας = παραγωγή σίτου σε σπόρο * 4). Παράδειγμα, ένας αγρός που παράγει 400 κιλά/στρ. σε σιτάρι, θα δώσει 400*4 = 1.600 κιλά/στρ. σε ξηρή βιομάζα αγριοαγκινάρας. Η ενεργειακή απόδοση της βιομάζας εξαρτάται από την κατανομή της ξηρής ουσίας κατά τη συγκομιδή και την θερμαντική απόδοση αυτών.

Η κατανομή της ξηρής ουσίας μεταβάλλεται με το χρόνο, τις καιρικές συνθήκες (κυρίως θερμοκρασία) και τις καλλιεργητικές φροντίδες (π.χ. άρδευση). Σε γόνιμα εδάφη επαρκώς ποτισμένα η αναλογία σπόρου/βιομάζας ενισχύεται, αυξάνοντας και τη συνολική ενεργειακή αξία του φυτού, ενώ σε άγονα μπορεί να φθάσει και το 12%. Στον υπολογισμό της συνολικής ενεργειακής αξίας δεν υπολογίζονται τα φύλλα, καθώς αποτελούν <1–2% της παραγωγής και συνήθως καταστρέφονται (τρίβονται) κατά τη διαδικασία της συγκομιδής.

**Oδηγός καλλιεργητικών φροντίδων από τον καθηγητή Νίκο Δαναλάτο.