Κτηνοτροφικά ψυχανθή: Ιδανικές ζωοτροφές

Γράφει ο ΧΡΗΣΤΟΣ Ε. ΑΥΓΟΥΛΑΣ

Ομότιμος Καθηγητής Γ.Π.Α.

Το σύνολο των κτηνοτροφικών φυτών που μπορεί να δώσουν ζωοτροφές ανήκει σε διάφορες οικογένειες. Από αυτές, ξεχωριστή θέση κατέχει η οικογένεια των ψυχανθών, η δεύτερη κατά σειρά σπουδαιότητας οικογένεια του φυτικού βασιλείου, μετά τα σιτηρά.

Ευνόητο είναι ότι τα καλλιεργούμενα ψυχανθή, ανάλογα με το είδος ή τις οικολογικές τους απαιτήσεις, καλλιεργούνται για διάφορους σκοπούς. Ένας από τους σκοπούς αυτούς, πολύ σημαντικός, είναι η διατροφή των ζώων, για την οποία προορίζεται το χόρτο ορισμένων ψυχανθών, όπως η μηδική και τα τριφύλλια ή το χόρτο και τα σπέρματα κάποιων άλλων που χορηγούνται αποκλειστικά στα ζώα (π.χ. ο βίκος), αλλά και το χόρτο και τα σπέρματα κάποιων τρίτων που χρησιμοποιούνται και ως τροφή των ζώων (ανήκουν έτσι στα κτηνοτροφικά ψυχανθή, όπως και τα προηγούμενα), αλλά και ως τροφή του ανθρώπου (όσπρια), όπως το λαθούρι, το μπιζέλι, το ρεβίθι ή η ρόβη.

Η μεγάλη οικογένεια των ψυχανθών περιλαμβάνει κτηνοτροφικά φυτά, που στη χώρα μας σπέρνονται το φθινόπωρο (Οκτώβριο - Νοέμβριο), εξαιτίας της αυξημένης αντοχής τους στο ψύχος και άλλα λιγότερο ανθεκτικά, που σπέρνονται την άνοιξη (Φεβρουάριο – Μάρτιο).

Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν από τα ετήσια φυτά ο βίκος, το κτηνοτροφικό μπιζέλι, τα κτηνοτροφικά κουκιά, το κτηνοτροφικό λούπινο, το κτηνοτροφικό λαθούρι, η κτηνοτροφική ρόβη και το τριφύλλι το περσικό, και από τα πολυετή φυτά το τριφύλλι το λειμώνιο.

Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν η σόγια, το κτηνοτροφικό ρεβίθι και το τριφύλλι το αλεξανδρινό (ετήσια φυτά) και η πολυετής μηδική, που είναι το πιο αξιόλογο, το πιο σημαντικό σε παγκόσμια κλίμακα κτηνοτροφικό ψυχανθές.

Στην ίδια κατηγορία των κτηνοτροφικών ψυχανθών ανήκουν και πολλά αυτοφυή είδη φυσικών βοσκοτόπων και λειμώνων, όπως το τριφύλλι το έρπον, το τριφύλλι υβρίδιο, το τριφύλλι το σαρκόχρουν, το τριφύλλι το λάσιο και το τριφύλλι το υπόγειο, ο λωτός, η ονοβρυχίδα, ο μελίλωτος και πολλά άλλα.

Διπλή σπουδαιότητα

Τα κτηνοτροφικά ψυχανθή είναι μια κατηγορία φυτών με διπλή σπουδαιότητα: πρώτον, γιατί είναι φυτά που τόσο ο σανός (ξηρό χόρτο) όσο και ο καρπός τους αποτελούν αξιόλογες ζωοτροφές υψηλής θρεπτικής αξίας, λόγω της σημαντικής περιεκτικότητάς τους σε πρωτεΐνες (μέχρι 35%, η σόγια μέχρι 50%) και ανόργανα άλατα Ca και Ρ και σε βιταμίνες Α και D, που θεωρούνται όλα βασικά στη διατροφή των αγροτικών ζώων. Επιπλέον, πρέπει να τονιστεί ότι πέρα από την ποσοτική υπεροχή των κτηνοτροφικών ψυχανθών σε πρωτεΐνες (λευκώματα), αυτές χαρακτηρίζονται ποιοτικά ως ανώτερης βιολογικής αξίας, γεγονός που δίνει πρόσθετη αξία στις ζωοτροφές των ψυχανθών, για τη συμπλήρωση των καρπών των σιτηρών, που μόνα τους δεν έχουν τις κατάλληλες πρωτεΐνες ώστε να συνθέσουν ένα εξισορροπημένο σιτηρέσιο για τα ζώα.

Δεύτερος λόγος, που προσθέτει σπουδαιότητα στα κτηνοτροφικά ψυχανθή, είναι το γεγονός ότι όλα τους έχουν τη μοναδική στον κόσμο των φυτών ικανότητα να δεσμεύουν το άζωτο της ατμόσφαιρας, που αποτελεί βασικό στοιχείο διατροφής των φυτών (την ιδιότητα αυτή έχουν όλα τα ψυχανθή) και δεσμεύουν όχι μόνο όσο άζωτο χρειάζονται τα ίδια για την ολοκλήρωση του βιολογικού τους κύκλου, αλλά πολύ περισσότερο ώστε να αφήνουν το περίσσευμα στο έδαφος, σαν προσφορά στην καλλιέργεια που θα ακολουθήσει στο χωράφι. Γι’ αυτό λέγονται και φυτά αζωτολόγα ή εμπλουτιστικά του εδάφους. Η μοναδική τους αυτή ιδιότητα συμβάλει σημαντικά στη διατήρηση του ισοζυγίου της γονιμότητας του εδάφους και εξοικονομεί δαπάνες για αζωτούχο λίπανση. Συμβάλλουν, εν τέλει, στην οικονομία αζώτου στη φύση και στην αναπλήρωση των απωλειών του σε σημαντικό ποσοστό.

Σκοποί καλλιέργειας

Ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες κάθε είδους, τα κτηνοτροφικά ψυχανθή καλλιεργούνται για διάφορους σκοπούς. Μερικά από αυτά, όπως η μηδική και τα τριφύλλια, καλλιεργούνται αποκλειστικά και μόνο για το χόρτο τους, που χρησιμοποιείται στη διατροφή των ζώων υπό διάφορες μορφές, όπως σανός, άλευρο σανού, ενσιρωμένο χόρτο κ.ά. Άλλα πάλι, όπως τα κουκιά και τα λούπινα, καλλιεργούνται για τα ξερά σπέρματά τους, που χρησιμοποιούνται στη διατροφή των ζώων σε διάφορες μορφές και αυτά (αυτούσια, χονδροαλεσμένα, αλευροποιημένα κ.ά.) αμιγή ή και σε μείγματα με καρπούς πολλών δημητριακών, επειδή είναι πολύ πλούσια σε πρωτεΐνες ανώτερης βιολογικής αξίας.

Μερικά άλλα κτηνοτροφικά ψυχανθή, όπως ο βίκος, το κτηνοτροφικό μπιζέλι, το λαθούρι, η ρόβη και το κτηνοτροφικό ρεβίθι, καλλιεργούνται τόσο για το χόρτο τους, που χρησιμοποιείται στη διατροφή των ζώων κυρίως ως σανός και σπανιότερα σαν ενσιρωμένο χόρτο, όσο και για τα ξερά σπέρματά τους, που χρησιμοποιούνται αυτούσια, συνήθως, στη διατροφή των μικρότερων αγροτικών ζώων και των πτηνών.

Τέλος, μερικά ψυχανθή που έχουν την ιδιότητα να δίνουν αρκετή πράσινη βλάστηση νωρίς την άνοιξη, όπως ο βίκος, το κτηνοτροφικό μπιζέλι, τα κτηνοτροφικά κουκιά κ.ά., καλλιεργούνται ως φυτά χλωρής λίπανσης του χωραφιού, οπότε αναστρέφονται και παραχώνονται με τα καλλιεργητικά μηχανήματα στο έδαφος, ώστε η οργανική λίπανση που θα προκύψει από την προοδευτική αποσύνθεση της φυτικής μάζας τους, μαζί με το ατμοσφαιρικό άζωτο που θα δεσμευτεί στις ρίζες τους, να συμβάλουν ουσιαστικά στη βελτίωση της γονιμότητας του εδάφους. Η χλωρή λίπανση αποτελεί, επίσης, ιδανικό τρόπο λίπανσης στη βιολογική γεωργία.

Καρποδοτικά ψυχανθή

• Ο βίκος είναι το σπουδαιότερο από τα καλλιεργούμενα φθινοπωρινά κτηνοτροφικά ψυχανθή, γιατί προσαρμόζεται πάρα πολύ σε όλες τις περιοχές της χώρας μας, αλλά και γιατί έχει αποδειχτεί το πιο κατάλληλο φυτό αμειψισποράς σε εναλλαγή με σιτηρά σε χωράφια ξηρικά, που έχουν εξαντληθεί από τη συνεχή καλλιέργεια σιταριού ή κριθαριού. Είναι φυτό κυρίως σανοδοτικό και σε δεύτερο βαθμό καρποδοτικό και αποτελεί άριστη ζωοτροφή. Χρησιμοποιείται ακόμα για βόσκηση και σπανιότερα σε συγκαλλιέργεια με ένα σιτηρό για σανό ή καρπό. Αποτελεί, επίσης, φυτό χλωρής λίπανσης.

• Το κτηνοτροφικό μπιζέλι είναι ένα αξιόλογο κτηνοτροφικό ψυχανθές, κατάλληλο για περιοχές χαμηλών θερμοκρασιών, στις οποίες δεν αντέχει ο βίκος, τον οποίο και αντικαθιστά. Αποτελεί πολύ παραγωγικό είδος, που καλλιεργείται όμως ελάχιστα στη χώρα μας και που ο σανός του είναι κατάλληλος ιδιαίτερα για τη διατροφή βοοειδών, αλόγων, αλλά και για προβατίνες που θηλάζουν, εξαιτίας της μεγάλης του περιεκτικότητας σε πρωτεΐνες και υδατάνθρακες. Είναι όμως και σημαντικό καρποδοτικό είδος, αφού ο καρπός του, πλούσιος σε πρωτεΐνες, υδατάνθρακες και βιταμίνες, είναι κατάλληλος για διατροφή βοοειδών και αλόγων (γενικά μεγάλων ζώων, αφού ο σανός του έχει χοντρότερα στελέχη από αυτά του βίκου). Το κτηνοτροφικό μπιζέλι, τέλος, χρησιμοποιείται για ενσίρωση και ως φυτό χλωρής λίπανσης.

• Τα κτηνοτροφικά κουκιά είναι ένα σημαντικό κτηνοτροφικό ψυχανθές, που καλλιεργείται κυρίως για τον καρπό του. Έχει υψηλότερες αποδόσεις απ’ όλα τα καρποδοτικά, ξηρικά ψυχανθή και ο καρπός του αποτελεί μια άριστη, πρωτεϊνούχο συμπυκνωμένη ζωοτροφή, με υψηλή περιεκτικότητα σε πρωτεΐνες (35%). Μπορεί άνετα να αντικαταστήσει άλλα πρωτεϊνούχα κτηνοτροφικά ψυχανθή, όπως η σόγια. Είναι ακόμα φυτό που αποδίδει ικανοποιητικά καλλιεργούμενο και σε άγονα ή εξαντλημένα χωράφια που δεν ποτίζονται, δεν πλαγιάζει όπως άλλα ψυχανθή και γι’ αυτό η τεχνική καλλιέργειάς του μηχανοποιείται σε όλα της τα στάδια και εμπλουτίζει σε μεγάλο βαθμό το έδαφος με άζωτο.

• Το κτηνοτροφικό λαθούρι είναι ψυχανθές κατάλληλο για ξηρές και θερμές περιοχές, στις οποίες αντικαθιστά τον βίκο και άλλα κτηνοτροφικά ψυχανθή, επειδή έχει τη μεγαλύτερη αντοχή στη ζέστη και στην ξηρασία. Δεν αντέχει σε συνθήκες υπερβολικής υγρασίας και σε υγρές χρονιές υποφέρει από σκωριάσεις.

Από ποιοτικής άποψης τόσο ο σανός όσο και ο καρπός του έχουν περίπου παρόμοια σύνθεση με τον βίκο. Μεταξύ σανού και καρπού υπερτερεί ο σανός γιατί έχει ελάχιστη περιεκτικότητα σε λαθυρίνη, αλκαλοειδές, επικίνδυνο κυρίως για τα μόνοπλα θηλαστικά, που προκαλεί δυσκινησία των μελών και τρόμο των κάτω άκρων, υπό την προϋπόθεση ότι ο θερισμός του χόρτου έγινε κανονικά, πριν από το πήξιμο του καρπού, ο οποίος όταν ωριμάσει έχει υψηλή περιεκτικότητα σε λαθυρίνη.

• Το κτηνοτροφικό ρεβίθι είναι ένα αξιόλογο καρποδοτικό, πρωτεϊνούχο κτηνοτροφικό ψυχανθές, που μπορεί, επίσης, να αντικαταστήσει άριστα τη σόγια στα σιτηρέσια των παραγωγικών ζώων. Σε σύγκριση με άλλα καρποδοτικά κτηνοτροφικά ψυχανθή, η περιεκτικότητα της πρωτεΐνης των ρεβιθιών σε αμινοξέα είναι ανώτερη από την περιεκτικότητα πολλών άλλων. Συνήθως, για ζωοτροφή χρησιμοποιούνται οι μικρόσπερμες ποικιλίες, που έχουν σπόρους σκούρου χρώματος.

• Η ρόβη είναι ένα κτηνοτροφικό ψυχανθές, καλλιεργούμενο σε περιορισμένες εκτάσεις, σε περιοχές με θερμοκρασίες παρόμοιες με εκείνες του κτηνοτροφικού μπιζελιού, αποδίδει όμως ικανοποιητικά και σε ξηροθερμικά περιβάλλοντα και σε φτωχά χωράφια, όπως το λαθούρι. Χρησιμοποιείται περισσότερο ως καρποδοτικό και λιγότερο ως σανοδοτικό γιατί έχει μικρή βλαστική ανάπτυξη. Ο καρπός του έχει παρόμοια σύσταση με αυτόν του βίκου και του λαθουριού, και χρησιμοποιείται στη διατροφή βοοειδών, αλόγων και πτηνών.

• Το κτηνοτροφικό λούπινο είναι ετήσιο φθινοπωρινό ψυχανθές που καλλιεργείται για το σπόρο του, πολύ πλούσιο σε πρωτεΐνες (38-42%) και σε ενέργεια, γιατί έχει υψηλή περιεκτικότητα σε λιπαρές ουσίες (περίπου 10%).

Είναι φυτό ασβεστόφοβο, ευδοκιμεί μόνο σε όξινα εδάφη και δεν αντέχει την υπερβολική εδαφική υγρασία. Έχει καλή αντοχή στην ξηρασία. Ο σπόρος περιέχει πικρές, αλκαλοειδείς ουσίες, γι’ αυτό και απαιτεί εκπίκρανση. Έχουν δημιουργηθεί ποικιλίες γλυκού λούπινου. Σπέρνεται και στο πρόσωπο, σε έδαφος μη οργωμένο.

Χορτοδοτικά ή σανοδοτικά ψυχανθή

Η μηδική είναι ένα από τα σπουδαιότερα κτηνοτροφικά φυτά και καταλαμβάνει την πρώτη θέση στα σανοδοτικά φυτά, γιατί το χόρτο της είναι πλούσιο σε πρωτεΐνες, υδατάνθρακες, ανόργανα άλατα και βιταμίνες. Αποτελεί ζωοτροφή υψηλής θρεπτικής αξίας, πολύ εύγεστη και ελκυστική για τα ζώα.

Είναι η πιο διαδεδομένη χορτοδοτική καλλιέργεια στη χώρα μας, είναι φυτό πολυετές, πολλαπλών κοπών, με ικανότητα γρήγορης αναβλάστησης μετά από κάθε κοπή, αρδευόμενη ή ξηρική.

Είναι ευαίσθητη στην οξύτητα του εδάφους, παρουσιάζει μέση έως μεγάλη ανεκτικότητα στα άλατα του εδάφους, ενώ έχει μεγάλες απαιτήσεις σε ασβέστιο.

Τα καλύτερα εδάφη για την καλλιέργεια της μηδικής είναι τα βαθιά, περατά, γόνιμα, με pH ουδέτερο, πλούσια σε ασβέστιο.

Στη χώρα μας αναπτύσσεται καλύτερα στη Δυτική, Κεντρική και Βόρεια Ελλάδα και λιγότερο καλά στη Νότια Ελλάδα και στα νησιά. Είναι φυτό ανθεκτικό στην ξηρασία, τις μεγαλύτερες όμως αποδόσεις της δίνει ως αρδευόμενη.

Όπως αναφέρθηκε ήδη, η μηδική καλλιεργείται αποκλειστικά και μόνο για το χόρτο της, που χρησιμοποιείται στη διατροφή των ζώων με τη μορφή σανού (ξηρού χόρτου), ύστερα από φυσική ξήρανση. Μπορεί, όμως, να χορηγηθεί στα ζώα το χόρτο της και ως χλωρό ή ενσιρωμένο ή ακόμα να χρησιμοποιηθεί σε μείγματα με άλλα φυτά για βόσκηση.

Τα τριφύλλια

Χορτοδοτικά, επίσης, φυτά της οικογένειας των ψυχανθών, που μοιάζουν πολύ με τη μηδική. Σημαντικά κτηνοτροφικά φυτά που διακρίνονται σε ετήσια και πολυετή. Σπουδαιότερα ετήσια είναι το αλεξανδρινό και το περσικό, κατάλληλα για τη Νότια Ελλάδα, λόγω της μειωμένης αντοχής τους στις χαμηλές θερμοκρασίες. Ανθεκτικά στο ψύχος είναι το σαρκόχρουν και το λάσιο, τα οποία βρίσκονται συνήθως αυτοφυή στις ψυχρότερες περιοχές της χώρας. Από τα πολυετή τριφύλλια, σπουδαιότερα και πιο παραγωγικά είναι το έρπον και το λειμώνιο.

Όλα τα τριφύλλια καλλιεργούνται για βόσκηση, χλωρό χόρτο και σανό, είτε αρδευόμενα είτε ξηρικά.

Τα τριφύλλια δεν προορίζονται βέβαια να λύσουν το πρόβλημα των ζωοτροφών στη χώρα μας, μπορούν, όμως, να διαδραματίσουν ένα σημαντικό συμπληρωματικό ρόλο