Προκλήσεις και ευκαιρίες στον πρωτογενή τομέα

Γράφει ο ΧΡΗΣΤΟΣ Ε. ΑΥΓΟΥΛΑΣ

Καθηγητής Γεωργίας

Με την παραγωγική δομή και τη διάρθρωση που διαθέτει ο οικονομικός τομέας στη χώρα μας, μια εκ των συνισταμένων της αναπτυξιακής πορείας που απαιτείται για την έξοδο από την κρίση, είναι και η απασχόληση με την πρωτογενή παραγωγή. Τα περιθώρια είναι μεγάλα…

Τα τελευταία χρόνια η αξία τόσο της φυτικής όσο και της ζωικής παραγωγής παραμένει στάσιμη αν όχι συρρικνούμενη –ιδίως η δεύτερη. Γιατί σημαντικοί κλάδοι του ελληνικού αγροτικού τομέα έχουν σμικρυνθεί (καλλιέργεια καπνού και ζαχαρότευτλων, παραγωγή αγελαδινού γάλακτος κ.ά.). Γιατί το ακαθάριστο γεωργικό προϊόν έχει υποχωρήσει πάρα πολύ ως ποσοστό του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ) –κοντά στο 3%. Γιατί τα χρόνια διαρθρωτικά προβλήματα της ελληνικής γεωργίας έχουν μετατραπεί σε χρόνιες πληγές που αιμορραγούν και κακοφορμίζουν.

Όμως… η οικονομική κρίση των τελευταίων ετών αναδεικνύει ξανά την πρωτογενή παραγωγή σε εν δυνάμει μεγάλο πρωταγωνιστή. Γιατί είναι ένας τομέας σχετικά άμεσης απόδοσης και μεγάλων προκλήσεων. Μεγάλων προκλήσεων και ευκαιριών. Σ’ αυτές τις προκλήσεις και τις ευκαιρίες θα αναφερθούμε στη συνέχεια. Για να τις ιχνηλατήσουμε και να τις αξιολογήσουμε. Με γνώση, με συνέπεια, με επιστημονική προσέγγιση, με συνθήκες αγοράς.

Ενθαρρυντικό ποιοτικό στοιχείο της αυξημένης ζήτησης των προκλήσεων που δημιουργεί ο πρωτογενής τομέας στη χώρα μας, με τις σημερινές συνθήκες, αποτελεί το γεγονός ότι οι υποψήφιοι νεογεωργοί και νεοκτηνοτρόφοι, οι υποψήφιοι «εραστές» του αγροτικού τομέα, είναι στην πλειοψηφία τους άνθρωποι νέοι, μέσου, ανώτερου και ανώτατου πνευματικού επιπέδου, με καινοτόμο και οραματική διάθεση, στοιχεία που προοιωνίζονται σοβαρή και επιτυχή ενασχόληση με το αντικείμενο για όσους αποφασίσουν τελικά να ενταχθούν.

Οι προκλήσεις και οι ευκαιρίες είναι πολλές, παλιές και καινούριες. Αν θέλουμε να δώσουμε έναν τίτλο, πιθανόν μια προσέγγιση του τύπου «Νέες καλλιέργειες και παλιές που είναι… νέες» να ήταν ο τίτλος ο σωστός. Ας δούμε όσες περισσότερες από τις προκλήσεις και τις ευκαιρίες μπορούμε, με μια ματιά αντικειμενική και με όση περίσκεψη χρειάζεται ένα νέο ξεκίνημα σε ένα τομέα φιλικό, προσβάσιμο, απαιτητικό, άγνωστο όμως σε πολλούς.

Αροτραίες καλλιέργειες

Στον τομέα των φυτών της μεγάλης καλλιέργειας (αροτραίες καλλιέργειες) αναζωπυρώνεται το εμπορικό ενδιαφέρον για τα από πολύ παλιά καλλιεργούμενα είδη σιταριού, το μονόκοκκο και το δίκοκκο, όπως και για παλιές ποικιλίες του σκληρού και του μαλακού σιταριού. Στην περίπτωση του μονόκοκκου σιταριού αξίζει να αναφερθεί η ποικιλία «καπλουτζάς», στο δίκοκκο σιτάρι το πολυσυζητημένο «ζέα» ή «ζεια», στο σκληρό σιτάρι η ποικιλία «μαυραγάνι» και στο μαλακό σιτάρι τα «ασπρόσταρα». Οι ποικιλίες αυτές, αν και χαμηλότερων αποδόσεων από τις καλλιεργούμενες σήμερα, ζητούνται ξανά γιατί από το αλεύρι τους παρασκευάζονται αρτοσκευάσματα υψηλής ποιότητας και απαράμιλλης νοστιμιάς.

Στην κατηγορία των σιτηρών, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η καλλιέργεια ποικιλιών δίστοιχου κριθαριού, κατάλληλων για τη βυνοζυθοποιΐα. Παράλληλα, επειδή τα τελευταία χρόνια έχουν δημιουργηθεί στη χώρα μας πολλές μικροζυθοποιΐες που παρασκευάζουν μπύρες υψηλής ποιότητας και υπάρχει ενδιαφέρον για τη δημιουργία και άλλων, μια παλιά, «ξεχασμένη» καλλιέργεια της περιοχής των Ιωαννίνων, ο λυκίσκος, αρχίζει να αποκτά ξανά ενδιαφέρον και να παρουσιάζει μια αξιόλογη προοπτική.

Σημαντικά περιθώρια αύξησης των καλλιεργουμένων εκτάσεων, χωρίς πρόβλημα διάθεσης της παραγωγής, εφόσον γίνουν οι κατάλληλες επιχειρηματικές κινήσεις, έχει στην Ελλάδα η καλλιέργεια των οσπρίων (φακές - ρεβίθια, λούπινα, μπιζέλια, λαθούρια, φασόλια) που εφόσον έχουν υψηλή βραστερότητα (κατάλληλο έδαφος κ.ά.) γίνονται ανάρπαστα. Σημειώνεται ότι η πατρίδα μας είναι εξόχως εισαγωγική σε όλα σχεδόν τα είδη των οσπρίων, ενώ από την άλλη μεριά, αυτά αποτελούν τροφές υψηλής θρεπτικής και διαιτητικής αξίας, αφού είναι πλούσια σε πρωτεΐνες και πολύ πτωχά σε λίπος. Ιδιαίτερη αναφορά οφείλει κανείς στην ποιότητα των πρωτεϊνών των ρεβιθιών.

Τόσο οι καλλιέργειες των σιτηρών όσο και οι καλλιέργειες των οσπρίων, μπορούν να έχουν σημαντικά θετικά οικονομικά αποτελέσματα, εφόσον διεξάγονται σε σημαντικές ανά παραγωγό ή ομάδα παραγωγών εκτάσεις, αποκτούν δε προστιθέμενη αξία με τη μεταποίηση και την τυποποίησή τους. Σημαντικά περιθώρια ανάπτυξης έχουν, επίσης, οι καλλιέργειες των κτηνοτροφικών πρωτεϊνούχων ψυχανθών, όπως η μηδική, τα τριφύλλια, ο βίκος, τα κτηνοτροφικά κουκιά, το κτηνοτροφικό μπιζέλι, το κτηνοτροφικό ρεβύθι κ.ά., με τις ίδιες παραπάνω προϋποθέσεις.

Σε περιοχές με εδάφη ελαφριά, αμμώδη, σημαντικό εισόδημα μπορεί να προκύψει από την καλλιέργεια της αραχίδας (αράπικο φιστίκι) σε αμειψισπορά με χειμωνιάτικη καλλιέργεια πατάτας (διετής αμειψισπορά: πατάτα - αραχίδα).

Από τα φυτά της μεγάλης καλλιέργειας ενδιαφέρον, επίσης, παρουσιάζει σήμερα ένα παλιό, σημαντικό όμως ελαιούχο φυτό, το σουσάμι, τα περιθώρια αύξησης του όγκου παραγωγής του οποίου είναι μεγάλα. Απαραίτητη προϋπόθεση η εξεύρεση πολλαπλασιαστικού υλικού (σπόρου σποράς) ποικιλιών που να επιδέχονται πλήρη εκμηχάνιση, πράγμα που δεν είναι ιδιαίτερα εύκολο. Στην υποκατηγορία των αρτυματικών φυτών, ο γλυκάνισος έχει περιθώρια επέκτασης της καλλιέργειάς του, λόγω της χρησιμοποίησής του στην παρασκευή του ούζου και του τσίπουρου.

Κάποιοι αξίζει να ασχοληθούν με το λινάρι και το καννάβι, φυτά με πολλές χρήσεις και ενδιαφέροντα προϊόντα, παραμελημένα αλλά άξια να ενταχθούν ξανά στο παραγωγικό δυναμικό της ελληνικής γεωργίας, υπό την προϋπόθεση βέβαια ότι θα εκδοθεί επιτέλους η Κοινή Υπουργική Απόφαση που θα επιτρέπει την καλλιέργεια της καννάβεως.

Τελευταία άφησα στην κατηγορία των αροτραίων καλλιεργειών τη μεγάλη υποκατηγορία των αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών, με τα πολλά είδη και τις χιλιάδες δυνατότητες, με πρώτο και καλύτερο από πλευράς ζήτησης και εμπορικού ενδιαφέροντος στο εξωτερικό το σιδερίτη (τσάι του βουνού), που τα δυο πιο σημαντικά είδη του είναι υψηλότατων οργανοληπτικών χαρακτηριστικών. Στην υποκατηγορία αυτή, η άριστη τυποποίηση των παραγόμενων και προσφερόμενων προϊόντων είναι «εκ των ων ουκ άνευ» για την επιτυχία του εγχειρήματος.

Δενδρώδεις καλλιέργειες

Στον τομέα των δενδρωδών καλλιεργειών, σημαντικά περιθώρια επέκτασης υπάρχουν στην κατηγορία των ακρόδρυων (ξηροί καρποί όπως φιστίκια, αμύγδαλα, φουντούκια, κάστανα, καρύδια, αλλά και το πεκάν) που οι ανάγκες της εγχώριας αγοράς καλύπτονται σε υψηλό ποσοστό από εισαγωγές και έτσι ένα αξιοσημείωτο γεωργικό εισόδημα θεωρείται εξασφαλισμένο. Περιθώρια επέκτασης υπάρχουν και για την καλλιέργεια της συκιάς, τόσο για την παραγωγή νωπών όσο και αποξηραμένων σύκων, με βέβαιη την απορρόφηση της παραγωγής και τον προσπορισμό ενός αξιόλογου οικογενειακού γεωργικού εισοδήματος.

Ολοένα και μεγαλύτερο ενδιαφέρον εκδηλώνεται όσο περνάει ο καιρός για μια «εκτός καταλόγου» δενδρώδη καλλιέργεια, τη χαρουπιά, που το πλήθος των παραγόμενων από τον καρπό της προϊόντων εμφανίζει αυξημένη ζήτηση τόσο στην εσωτερική όσο και στη διεθνή αγορά. Ας μην ξεχνάμε, επίσης, ότι στη χώρα μας το σύνολο των απαιτούμενων για την κάλυψη των αναγκών της εσωτερικής αγοράς ποσοτήτων κουκουναριού εισάγονται.

Στις ζεστές, νότιες περιοχές της χώρας (π.χ. Κρήτη), υπάρχουν σημαντικά περιθώρια επέκτασης της καλλιέργειας του αβοκάντο, το οποίο αποδίδει ένα πολύ ικανοποιητικό εισόδημα ανά στρέμμα και τοποθετείται με ευχέρεια στις αγορές του εξωτερικού. Το ίδιο θα συμβεί σε μερικά χρόνια με την καλλιέργεια του μάνγκο, που με επιτυχία δοκιμάζεται στις μέρες μας. Αξιοσημείωτες και επιτυχείς είναι οι πρώτες προσπάθειες συστηματικής καλλιέργειας της φραγκοσυκιάς και γι’ αυτό ενδιαφέρουσες.

Κηπευτικές καλλιέργειες

Στην κατηγορία των κηπευτικών καλλιεργειών, υπαίθριων και υπό κάλυψη, υπάρχει ανάγκη αντικατάστασης από την ντόπια παραγωγή όλων εκείνων των εισαγόμενων ειδών που στη χώρα μας παράγονται σε πολύ υψηλότερη ποιότητα από ότι στις άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά και σε τρίτες χώρες. Τα περιθώρια αύξησης του όγκου παραγωγής πολλών κηπευτικών είναι σημαντικά, γιατί σημαντικό είναι και το έλλειμμα που παρουσιάζεται και, επομένως, υπάρχει η δυνατότητα επιτυχούς ενασχόλησης με την καλλιέργειά τους. Αυξημένο ενδιαφέρον στις καλλιέργειες υπό κάλυψη παρουσιάζει τελευταία η υδροπονία, λόγω των πολύ υψηλών αποδόσεων και της ομοιομορφίας των παραγόμενων προϊόντων.

Πρωτόγνωρο ενδιαφέρον αρχίζει σιγά-σιγά να παρουσιάζουν τα αυτοφυή λαχανευόμενα, που καταναλώνονται ολοένα και περισσότερο ως σαλάτες, ως κύρια πιάτα, αλλά και ως συνοδευτικά κύριων πιάτων. Το ενδιαφέρον εστιάζεται στην εισαγωγή κάποιων από τα αυτοφυή λαχανευόμενα σε συστηματική καλλιέργεια, όπως έγινε με το γιαλοράδικο ή σταμναγκάθι. Το επιτυχημένο αυτό παράδειγμα πιστεύω ότι σύντομα θα ακολουθήσουν και άλλα αυτοφυή λαχανευόμενα, πλούσια σε ω-3, όπως η αντράκλα ή γλιστρίδα, αλλά και αρκετά άλλα.

Στις σύγχρονες δράσεις προηγμένης τεχνολογίας και υψηλής τεχνογνωσίας η αξιοποίηση των μικροφυκών, όπως η σπιρουλίνα, η χλωρέλλα και άλλα είναι σημαντική, γιατί ολοένα και περισσότεροι καταναλωτές ανακαλύπτουν τις ευεργετικές τους ιδιότητες.

Νέες (εναλλακτικές) καλλιέργειες

Τελευταία ενότητα στην οποία θα ήθελα να αναφερθώ είναι εκείνη των εντελώς νέων καλλιεργειών, όπως η κρανιά, η τρούφα, το ιπποφαές, το Goji berry, η αλόη, η αρώνια, η κουινόα κ.ά., αυτές που τα προϊόντα τους είναι γνωστά ως superfoods. Για επενδύσεις στις καλλιέργειες αυτές πρέπει να είμαστε διπλά προσεκτικοί, γιατί είναι άγνωστη η τεχνική καλλιέργειας για τις περισσότερες από αυτές, είναι απροσδιόριστη η έκταση της αγοράς των συγκεκριμένων προϊόντων, είναι υπερβολικά κυμαινόμενη η τιμή πώλησης της πρωτογενούς παραγωγής από χρονιά σε χρονιά, περίπλοκη, πολύπλοκη και κοστοβόρος η υποδομή για την μεταποίηση των προϊόντων και έντονος ο ανταγωνισμός από ομοειδή προϊόντα, πολλές φορές αμφιβόλου ποιότητας, που εισάγονται από το εξωτερικό.

Η πρωτογενής παραγωγή αποκτά στις μέρες μας ένα διαφορετικό πρόσωπο απ’ ό,τι παλαιότερα και μια διαφορετική, αυξημένη δυναμική. Εμείς πρέπει να φωτίσουμε αυτό το διαφορετικό πρόσωπο και να αξιοποιήσουμε στο έπακρο αυτή την αυξημένη δυναμική. Αυτό δεν μπορεί να γίνει παρά μόνο με τον συνδυασμό παλιών επιτυχημένων συνταγών και νέων καινοτόμων, ελπιδοφόρων, οικονομικά στέρεων δράσεων. Σ’ αυτή την κατεύθυνση σχεδιάζουμε, σ’ αυτή την κατεύθυνση εργαζόμαστε.

Ζωική παραγωγή

Στον τομέα της ζωικής παραγωγής, σημαντικά περιθώρια ανάπτυξης υπάρχουν στη μελισσοκομία, αφού το μέλι που παράγεται στη χώρα μας είναι μακράν ανώτερο ποιοτικά απ’ όλα τα άλλα μέλια που παράγονται στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Σημαντική προστιθέμενη αξία στην ενασχόληση με τη μελισσοκομία δίνουν και τα υπόλοιπα προϊόντα της κυψέλης, όπως ο βασιλικός πολτός, η γύρη, η πρόπολη, το κερί, το δηλητήριο, που χρησιμοποιούνται ευρέως στη βιομηχανία καλλυντικών, στη βιομηχανία περιποίησης του ανθρώπινου σώματος, αλλά και ως προϊόντα μελισσοθεραπείας.

Αρχίζει ξανά να αποκτά ενδιαφέρον ο κλάδος της κονικλοτροφίας (κουνέλια), ενώ η αύξηση της παραγωγής κρέατος γαλοπούλας έχει σημαντικά περιθώρια, αφού μεγάλες ποσότητες εισάγονται κάθε χρόνο από τη γειτονική μας Ιταλία. Δεν θα αναφερθώ στον κλάδο της σαλιγκαροτροφίας, γιατί εκεί τα πράγματα είναι ιδιαίτερα και χρειάζονται βήματα προσεκτικά, μετρημένα, διπλοζυγισμένα, αφού πολλοί επίδοξοι εκτροφείς έχουν υποστεί σημαντικές ζημιές.