Λούπινο: Πολλαπλά χρήσιμο

Γράφει ο ΧΡΗΣΤΟΣ Ε. ΑΥΓΟΥΛΑΣ

Καθηγητής Γεωργίας στο ΓΠΑ

Με το όνομα λούπινο είναι γνωστά 300 περίπου είδη του γένους Lupinus, της οικογένειας των ψυχανθών (Fabaceae). Από αυτά καλλιεργούνται μόνο τρία: το λευκό λούπινο (Lupinus albus), το κίτρινο (Lupinus luteus) και το κυανό (Lupinus angustifolius), ανάλογα με το χρώμα των ανθέων τους. Σπουδαιότερο από τα τρία είναι το λευκό λούπινο, ενώ το κυανό ή κυανανθές λέγεται και στενόφυλλο.

Οι πιο σημαντικές χώρες του κόσμου στην παραγωγή λούπινου είναι η Ρωσία, η Πολωνία και η νότια Αφρική. Στην Ελλάδα η καλλιέργεια φθίνει συνεχώς και σήμερα τα λούπινα καλλιεργούνται ελάχιστα. Υπάρχει, όμως, μια τάση από πολλούς νέους παραγωγούς να ασχοληθούν ξανά με την καλλιέργεια και τις λευκωματώδεις ουσίες του σπόρου.

Παλαιότερα τα λούπινα καλλιεργούνταν, κυρίως, στους Νομούς Μεσσηνίας, Άρτας, Λακωνίας, Χανίων, Ηλείας, Ρεθύμνης, Αιτωλοακαρνανίας, αλλά και σε πολλά νησιά.

Τα λούπινα ήταν γνωστά από πολύ παλιά. Αναφέρονται από τον Θεόφραστο και άλλους αρχαίους συγγραφείς με το όνομα «θέρμος». Το κυανό λούπινο ο Διοσκουρίδης το ονόμαζε «άγριος θέρμος», ονομασία αντίστοιχη με τη σημερινή του αγριολούπινου. Το κίτρινο ή κιτρινανθές λούπινο είναι φυτό της νοτιοδυτικής Ευρώπης, της Ασίας και της Αφρικής.

Προσαρμοστικότητα

Τα λούπινα είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα στο ασβέστιο του εδάφους (φυτό ασβεστόφοβο) και για την ομαλή ανάπτυξή τους απαιτούν ελαφρά όξινο έδαφος, με το άριστο pH να κυμαίνεται μεταξύ 5 και 6. Σε εδάφη πλούσια σε ασβέστιο τα λούπινα φυτρώνουν και αναπτύσσονται κανονικά μέχρι την εμφάνιση του τρίτου φύλλου, στη συνέχεια όμως τα φυτά γίνονται χλωρωτικά και η ανάπτυξή τους σταματά. Από τα τρία καλλιεργούμενα είδη το πιο ασβεστόφοβο είναι το κίτρινο και το λιγότερο ασβεστόφοβο το λευκό.

Εν τούτοις, τα λούπινα δεν είναι ιδιαίτερα απαιτητικά στη γονιμότητα του εδάφους και μπορούν να δώσουν ικανοποιητική παραγωγή σε φτωχά, αμμώδη εδάφη, όπου άλλα ψυχανθή αποτυγχάνουν ή δίνουν μικρή παραγωγή. Τα κίτρινα λούπινα π.χ. αναπτύσσονται ικανοποιητικά σε αμμώδη εδάφη, δίνουν όμως τις μεγαλύτερες αποδόσεις σε αμμοπηλώδη. Από την άλλη μεριά, τα κυανά λούπινα έχουν τη μεγαλύτερη ευαισθησία στην έλλειψη υγρασίας, δεν αναπτύσσονται καλά σε αμμώδη εδάφη, προσαρμόζονται, όμως, καλύτερα από τα τρία είδη σε εδάφη βαριά.

Στις χαμηλές θερμοκρασίες το πιο ανθεκτικό από τα τρία είναι το κυανό λούπινο, ενώ το πιο ευαίσθητο είναι το λευκό. Ενδιάμεσης ανθεκτικότητας είναι το κίτρινο, που το βρίσκουμε να καλλιεργείται στην κεντρική Ευρώπη.

Περιγραφή του φυτού

Τα καλλιεργούμενα είδη είναι φυτά ποώδη, ετήσια, με όρθια ανάπτυξη, ύψους 20-50 εκατοστά. Τα στελέχη είναι τραχειά και παχιά. Τα λούπινα δεν πλαγιάζουν και δεν αδελφώνουν. Χαρακτηριστικό γνώρισμα των λούπινων τα σύνθετα παλαμοειδή φύλλα τους.

Στο λευκό λούπινο ο λοβός είναι τριχωτός, με 2-4 μεγάλα σπέρματα που έχουν χρώμα άσπρο σαν κρέμα και σχήμα μάλλον τετράγωνο με στρογγυλεμένες γωνίες. Στο κυανό λούπινο ο λοβός είναι, επίσης, τριχωτός με 4-6 σπέρματα που έχουν χρώμα καστανόλευκο και σχήμα στρογγυλό, ελαφρά νεφροειδές και μέγεθος πολύ μικρότερο από τα σπέρματα του λευκού. Ο λοβός του κίτρινου λούπινου είναι τριχωτός, ξανθωπός, με 4-6 σπέρματα, που είναι μικρά και ελαφρά πλατυσμένα. Το βασικό τους χρώμα είναι κιτρινωπό, λευκό, διάστικτο με μαύρα σημάδια.

Σπέρματα του λούπινου

Τα σπέρματα των λούπινων περιέχουν αλκαλοειδείς ουσίες που τους προσδίδουν πικρή γεύση και προκαλούν στα ζώα, όταν χρησιμοποιούνται ως ζωοτροφή, διάφορες διαταραχές. Τα κύρια αλκαλοειδή που είναι υπεύθυνα για την πικρή γεύση των λούπινων είναι η λουπινιδίνη και η οξυλουπινίνη. Η περιεκτικότητα των φυτών στα αλκαλοειδή αυτά προσδιορίζεται από γενετικούς παράγοντες, επηρεάζεται όμως και από παράγοντες του περιβάλλοντος, όπως το κλίμα και το έδαφος. Η τοξικότητα των σπερμάτων των λούπινων οφείλεται σε μια τοξική ουσία, τη λουπινοτοξίνη.

Για τη μείωση της τοξικότητας των σπερμάτων, εντατικά βελτιωτικά προγράμματα σε διάφορες χώρες για τη δημιουργία γλυκών λούπινων, είχαν καλά αποτελέσματα, με τις νέες ποικιλίες να έχουν τις ίδιες περίπου εδαφοκλιματικές απαιτήσεις, πολλές όμως από αυτές να είναι λιγότερο παραγωγικές από τις ποικιλίες των πικρών λούπινων.

Τεχνική καλλιέργειας

Στις αμειψισπορές το λούπινο αποτελεί καλό προηγούμενο, γιατί εκτός του ότι είναι αζωτολόγο είναι και φυτό αποπνικτικό των ζιζανίων, αφού τα ζιζάνια αναπτύσσονται απρόθυμα κάτω από τη σκιά των αναπτυγμένων λούπινων.

Σημαντικό πλεονέκτημα των λούπινων αποτελεί το γεγονός ότι δεν έχουν ιδιαίτερες απαιτήσεις στην προετοιμασία του εδάφους. σπέρνονται και σε αγρούς που έχουν ελαφρά αναξεσθεί, ενώ τα λευκά λούπινα μπορούν να σπαρθούν και σε χέρσα γη (στο «πρόσωπο»).

Από πλευράς ανόργανων θρεπτικών στοιχείων, τα λούπινα έχουν ανάγκη φωσφόρου και καλίου, εφόσον καλλιεργούνται σε εδάφη άγονα, αμμώδη, φτωχά. Σε περιοχές που τα λούπινα καλλιεργούνται για πρώτη φορά πρέπει να γίνεται εμβολιασμός με τους κατάλληλους τύπους αζωτοβακτηρίων ή το έδαφος να «μολύνεται» με έδαφος από περιοχή όπου καλλιεργείται το λούπινο.

Η σπορά του λούπινου γίνεται το φθινόπωρο σε περιοχές πεδινές και θερμές, ενώ σε περιοχές ορεινές και ψυχρές στις αρχές της άνοιξης.

Η σπορά γίνεται, συνήθως, με το χέρι, στα πεταχτά, προτιμότερη όμως από κάθε άποψη είναι η γραμμική σπορά. Σε καλλιέργειες που προορίζονται για χλωρή λίπανση οι γραμμές απέχουν 25-30 εκατοστά η μια από την άλλη, ενώ σε καλλιέργειες καρποδοτικές οι γραμμές απέχουν 40-50 εκατοστά.

Οι απαιτούμενες ποσότητες σπόρου ανά στρέμμα ανέρχονται σε 8 κιλά για τις γραμμικές καλλιέργειες, στα 14 κιλά για σπορά χύδην στα πεταχτά και στα 20 κιλά για χλωρή λίπανση.

Ωρίμανση και συγκομιδή

Η ωρίμανση των λούπινων είναι κατά κάποιο τρόπο ανομοιόμορφη. Η συγκομιδή πρέπει να γίνεται έγκαιρα γιατί οι λοβοί ανοίγουν και πέφτουν στο έδαφος («τινάζουν»). Η συγκομιδή πρέπει να γίνεται τις πρωινές ώρες, όταν τα φυτά έχουν αρκετή δροσιά, για να περιορίζονται οι απώλειες. Η συγκομιδή γίνεται με το χέρι ή με θεριζαλωνιστικές μηχανές, αφού η όρθια ανάπτυξη των φυτών διευκολύνει τη μηχανική συγκομιδή.

Από πλευράς σύνθεσης τα ξηρά λούπινα περιέχουν 40% πρωτεΐνες, 13% λιπαρές ουσίες, 9% ινώδεις ουσίες, 26% ελεύθερες αζώτου εκχυλισματικές ουσίες, 3% τέφρα και 9% υγρασία.

Χρησιμότητα

Τα λούπινα καλλιεργούνται για την παραγωγή των σπερμάτων τους και σπανιότερα χρησιμοποιούνται ως φυτό χλωρής λίπανσης. Τα σπέρματα είναι πλούσια σε λευκωματώδεις ουσίες, που ανάλογα με το είδος κυμαίνονται από 30-50%. Τα πιο πλούσια σπέρματα είναι του κίτρινου λούπινου και τα πιο φτωχά του κυανού.

Για να χορηγηθούν τα λούπινα στα ζώα πρέπει προηγουμένως να απαλλαγούν τα σπέρματά τους από τις αλκαλοειδείς ουσίες που περιέχουν και αναφέραμε πιο πάνω, πρέπει, δηλαδή, να εκπικρανθούν. Αυτό επιτυγχάνεται με εμβάπτιση των σπερμάτων σε γλυκό ή θαλασσινό νερό για μερικές ημέρες. Η αποπίκρανση των σπερμάτων γίνεται και με το καβούρντισμα. Μερικές φορές καβουρντισμένα σπέρματα λούπινων χρησιμοποιούνται ως υποκατάστατο ή για τη νοθεία του καφέ. Σε παλαιότερους χρόνους τα σπέρματα των λούπινων χρησιμοποιούνταν μαζί με σιτάρι ή κριθάρι για την παρασκευή ψωμιού, συνήθεια όμως που εξέλειπε.

Τα γλυκά λούπινα χρησιμοποιούνται και για τη διατροφή του ανθρώπου είτε βρασμένα (ως όσπριο) είτε χλωρά. Χλωρά λούπινα, όπως τα κουκιά, χρησιμοποιούνται σε πολλές περιοχές της χώρας (π.χ. Κρήτη) ως νηστίσιμος μεζές, κατά τη διάρκεια των νηστειών πριν το Πάσχα.

Η αποπίκρανση των λούπινων είναι απαραίτητη για να απαλλαγούν τα σπέρματα από τις αλκαλοειδείς ουσίες που τα κάνουν πικρά και είναι τοξικές. Οι ουσίες αυτές προκαλούν στα ζώα διαταραχές, που εκδηλώνονται με υψηλό πυρετό, αιματουρία, παράλυση των αναπνευστικών οργάνων και τελικά τον θάνατο. Ιδιαίτερα τοξικά είναι τα σπέρματα του κίτρινου λούπινου.