Τριγωνέλλα: Πολύτιμη όχι μόνο για τον... παστουρμά

Γράφει ο ΧΡΗΣΤΟΣ Ε. ΑΥΓΟΥΛΑΣ

Καθηγητής Γεωργίας στο

Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Η τριγωνέλλα ή τριγωνίσκος (Trigonella foenum - graecum) θα μπορούσε να καταταγεί και στα αυτοφυή λαχανευόμενα, αφού καλλιεργείται και ως σαλατικό για τους εύοσμους, τρυφερούς βλαστούς της, που τρώγονται ωμοί ή και μαγειρευτοί (ωμοί ή εφθοί κατά τον Γεννάδιο).

Είναι φυτό ποώδες, ετήσιο και υπάγεται στα φυτά της μεγάλης καλλιέργειας. Δικότυλο, της οικογένειας των ψυχανθών, με 70 περίπου είδη, «οικούντα» την Ευρώπη, την Ασία, την Αφρική και ένα την Αυστραλία.

Ειδικότερα, είδη του γένους Trigonella είναι γηγενή της Μεσογείου, ενώ επίσης είναι ευρέως διαδεδομένα από τα Κανάρια νησιά μέχρι την Εγγύς Ανατολή και από τη βόρεια Αφρική μέχρι τη νοτιοδυτική Ασία και την Ινδία. Μεμονωμένα είδη του γένους εμφανίζονται στην Αυστραλία και τη νότια Αφρική.

Τα διάφορα είδη τριγωνέλλας, γνωστά με τις κοινές ονομασίες «γραικόχορτο» ή «ελληνικό τριφύλλι» ή «ελληνικό χόρτο», καλλιεργούνταν ευρέως κατά την αρχαιότητα σε όλη τη Μεσόγειο και τη νότια Ασία. Νεαρά φυτά αυτού του ετήσιου φυτού, που μοιάζει με το τριφύλλι, καταναλώνονταν ως σαλατικό από τους Αιγύπτιους στα χρόνια της βίβλου. Στην Ελλάδα υπάρχουν αυτοφυή 14 είδη, με σπουδαιότερο τον τριγωνίσκο τον «γραικόχορτο» ή «τήλι» (Tr. foenum - graecum) που είναι και καλλιεργούμενο είδος για διάφορους σκοπούς. Το είδος αυτό απαντάται σε καλλιεργούμενους αλλά και χέρσους αγρούς της βορειοηπειρωτικής Ελλάδας, της Πελοποννήσου, των Ιονίων νησιών και της Κρήτης και είναι γνωστό με διάφορα τοπικά ονόματα, που εκτός από τριγωνέλλα, τριγωνίσκος και τήλι, είναι ακόμα τηντιλίδα, ντηντιλίδα, μοσχοσίταρο και τσιμένι.

Πιθανόν στο είδος αυτό αναφέρεται η τήλις και ο βούκερας του Θεόφραστου και η τήλις ή τήλεως καρπός ή βούκερως ή αιγόκερως και Κεραΐτις (βλέπε και Μελίλωτος σε άλλο σημείωμά μας) από τον Διοσκουρίδη.

Ο τριγωνίσκος, ως είδος κτηνοτροφικό, καλλιεργούνταν από τους αρχαίους Έλληνες και Ρωμαίους. Στην Αίγυπτο, εκτός από λαχανικό, καλλιεργούνταν και ως κτηνοτροφικό και φαρμακευτικό, με τους σπόρους του πολτοποιημένους να χρησιμοποιούνται ως μαλακτικόν ή φρυγμένοι να χρησιμοποιούνται για την παρασκευή ενός ποτού. Ο τριγωνίσκος υπήρξε είδος κοινό στη Συρία και τη βόρεια Αφρική, εκτιμώμενο ιδιαίτερα από τους Άραβες ως είδος νομευτικό, γι’ αυτό και έλεγαν ότι «είναι ευτυχής ο θνητός που πατάει γη στην οποία φύεται το ελμντίχ», δηλαδή η τριγωνέλλα ή τήλις.

Χρησιμότητα – οικονομική σημασία

Τα φυτά των διαφόρων ειδών του γένους Trigonella είναι κτηνοτροφικά και φαρμακευτικά και όλα αναδίδουν μια ιδιάζουσα οσμή κουμαρίνης. Από τα αυτοφυόμενα στη χώρα μας είδη, πολλά χρησιμοποιούνται υπό μορφήν χόρτου και λοβών εντός σακκιδίων από λεπτό ύφασφα, προς αρωματισμό και προφύλαξη των ρούχων από μαλλοφάγα έντομα και κυρίως από τον σκώρο, το γνωστό μικρολεπιδόπτερο. Το χόρτο του χρησιμοποιείται, επίσης, για τροφή των ζώων, αλλά σε μικρές ποσότητες και με μεγάλη προσοχή, γιατί αλλιώς μεταδίδει στο κρέας και στο γάλα των ζώων τη χαρακτηριστική οσμή του, που για πολλούς είναι απωθητική.

Όπως αναφέρεται και στην εισαγωγή, ο τριγωνίσκος χρησιμοποιείται και για τη διατροφή του ανθρώπου ως σαλατικό, οι τρυφεροί βλαστοί του, αλλά και για τους σπόρους του που τρώγονται επίσης ωμοί ή μαγειρευτοί. Ο τρόπος αυτός της διατροφής, με τον τριγωνίσκο να καταναλώνεται ως σαλατικό, είναι διαδεδομένος κυρίως στην Αίγυπτο και στην Ασία. Στις ίδιες αυτές περιοχές οι γυναίκες καταναλώνουν σπόρους τριγωνίσκου για να «κατεβάσουν» γάλα. Σπόροι τριγωνίσκου χρησιμοποιούνται ως άρτυμα για την παρασκευή του αλλαντικού «παστουρμάς», με τη γνωστή βαριά οσμή.

Σε κάποιες περιοχές ένα άλλο είδος Τριγωνέλλας, η Τριγωνέλλα η κυανή (Trigonella caerulea) χρησιμοποιείται για αρωματισμό του τσαγιού, ενώ στην Ελβετία για τον αρωματισμό ενός πράσινου τυριού που κυκλοφορεί με τ’ όνομα Schabziger και ενός ψωμιού με βότανα.

Πολτοποιημένοι σπόροι της Trigonella foenum - graecum έχουν χρησιμοποιηθεί κατά το παρελθόν ως συστατικό καταπλασμάτων για την επούλωση εγκαυμάτων, ως συστατικό καλλυντικών, λαδιών για τα μαλλιά, καθώς και σε αντιβηχικά, σε διουρητικά και σε καθαρτικά.

Το αλκαλοειδές τριγωνελλίνη, με χημικό τύπο C7H7NO2, έχει απομονωθεί σε διάφορα μέρη των φυτών, κυρίως σε σπόρους, των ειδών Trigonella foenum - graecum (Τριγωνέλλα η ελληνική), Trigonella caerulea (Τριγωνέλλα η κυανή), Trigonella cretica (Τριγωνέλλα η κρητική), Trigonella spinosa (Τριγωνέλλα η ακανθώδης) δεν έχει όμως φαρμακευτική δράση.

Οι σπόροι της τριγωνέλλας περιέχουν επίσης χολίνη, μια ημικρυσταλλική άσπρη σαπωνίνη, ένα λάδι διεγερτικό της γαλακτοπαραγωγής και διάφορες κολλώδεις ουσίες. Οι τελευταίες αυτές αποτελούν το 23% του βάρους του σπόρου.

«Φάρμακο»

Μερικές δεκαετίες πριν ιδιαίτερη προσοχή είχε δοθεί στους σπόρους της Trigonella foenum-graecum, ως πηγής διοσγενίνης, μιας στεροειδούς σαπωνίνης με χημικό τύπο C27H42O3, που θεωρείται σημαντική φαρμακευτική ουσία.

Εκτός από τριγωνελλίνη, χολίνη, διοσγενίνη και κολλώδεις ουσίες, οι σπόροι της τριγωνέλλας περιέχουν 20% πρωτεΐνες, ασβέστιο, κάλιο, σίδηρο και βιταμίνες Α, Β και C. Το φυτό δρα ως αποχρεμπτικό, μαλακτικό, τονωτικό και γαλακταγωγό. Είναι κατάλληλο για την τοπική θεραπεία και τη μείωση φλεγμονών σε περιπτώσεις τραυμάτων, ερεθισμένων πληγών, συριγγίων και όγκων. Δρα ως καθαρτικό, λιπαντικό του εντέρου και αντιπυρετικό. Βοηθά στη μείωση των επιπέδων χοληστερόλης και του σακχάρου στο αίμα και σε περιπτώσεις άσθματος και ιγμορίτιδας. Είναι ευεργετικό για παθήσεις των οφθαλμών και για φλεγμονές των πνευμόνων. Η τριγωνέλλα προάγει την παραγωγή γάλακτος σε θηλάζουσες μητέρες.

Στην Κίνα χρησιμοποιούν τους σπόρους του φυτού ως αφροδισιακούς και θερμαντικούς για τα νεφρά και τα αναπαραγωγικά όργανα, πιθανόν λόγω των στεροειδών σαπωνινών που περιέχουν και που μοιάζουν με τις ανθρώπινες σεξουαλικές ορμόνες.

Βοτανικά και καλλιεργητικά στοιχεία

Ο τριγωνίσκος (Trigonella foenum - graecum) είναι φυτό ετήσιο, ποώδες, όρθιας ανάπτυξης, ύψους 10-50 εκατοστών. Οι βλαστοί του είναι αραιώς τριχωτοί, σχεδόν λείοι. Τα φύλλα του είναι σύνθετα αποτελούμενα από τρία μεγάλα φυλλάρια, λεπτοφυώς οδοντωτά προς τα πάνω. Τα παράφυλλά του είναι τριγωνικώς λογχοειδή, ακέραια. Τα άνθη του έχουν χρώμα ωχρόλευκο, με μήκος 12-15 χιλιοστά και φέρονται μεμονωμένα και σπανιότερα κατά ζεύγη. Οι λοβοί του έχουν μήκος 7-9 εκατοστά, είναι χαρακτηριστικά λεπτοί και επιμήκεις, ελαφρά δρεπανοειδείς, διατρεχόμενοι από λεπτές νευρώσεις, στενοί προς την άκρη. Σε κάθε λοβό περιέχονται 10-20 σπέρματα ρομβοειδή, τετραγωνικά, σχεδόν λεία, με χρώμα καστανόξανθο.

Τα είδη του γένους Trigonella προσαρμόζονται άριστα σε εδάφη πηλώδη. Οι απαιτήσεις τους σε έδαφος είναι περιορισμένες, αναπτύσσονται όμως καλύτερα σε εδάφη που στραγγίζουν καλά και σε περιοχές με ετήσια βροχόπτωση από 500 – 1.500 mm.

Ο τριγωνίσκος είναι φυτό μέτρια ανθεκτικό στο ψύχος και την ξηρασία. Στις νότιες και ζεστές περιοχές σπέρνεται το φθινόπωρο, ενώ στις βόρειες και ψυχρές την άνοιξη. Σε αμιγείς καλλιέργειες η σπορά γίνεται σε γραμμές που απέχουν μεταξύ τους 30-50 εκατοστά. Για ένα στρέμμα απαιτούνται 4-5 κιλά σπόρου.

Σε αρκετές περιπτώσεις ο τριγωνίσκος συγκαλλιεργείται με διάφορα άλλα φυτά, όπως με βίκο, κτηνοτροφικά κουκιά (φούλια), κριθάρι, τριφύλλια κ.ά., σε ποσότητα 2,0-2,5 κιλά σπόρου ανά στρέμμα. Τα έρποντα ψυχανθή βρίσκουν στον τριγωνίσκο, κατά τη συγκαλλιέργειά τους, μια υποτυπώδη στήριξη.

Μεγάλο καλλιεργητικό πλεονέκτημα του τριγωνίσκου αποτελεί το γεγονός, ότι είναι φυτό χωρίς σοβαρούς εχθρούς και ασθένειες. Τέλος, σε πολλές περιοχές, ο τριγωνίσκος χρησιμοποιείται ως φυτό χλωρής λίπανσης.