Μια πρώτη γνωριμία με τα κτηνοτροφικά ψυχανθή

Γράφει ο ΧΡΗΣΤΟΣ Ε. ΑΥΓΟΥΛΑΣ

Καθηγητής Γεωργίας στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Βασικός στόχος της γεωργικής πολιτικής μας πρέπει να είναι η ανάπτυξη της ζωικής παραγωγής, βασική συνισταμένη της οποίας είναι η εντόπια παραγωγή ζωοτροφών υψηλής θρεπτικής αξίας, με το μικρότερο δυνατό κόστος.

Κάθε μελλοντικός στόχος της ελληνικής κτηνοτροφίας για την παραγωγή περισσότερων και καλύτερων προϊόντων, έχει ως άμεση συνέπεια την αύξηση και εντατικοποίηση της καλλιέργειας των κτηνοτροφικών φυτών. Επομένως, η οικονομική σημασία και σπουδαιότητα των κτηνοτροφικών φυτών για την ανάπτυξη της ζωικής παραγωγής στη χώρα μας, είναι περισσότερο από φανερή και αυτονόητη.

Το σύνολο των κτηνοτροφικών φυτών που μπορούν να δώσουν ζωοτροφές, ανήκει σε διάφορες οικογένειες, με σπουδαιότερες την οικογένεια των ψυχανθών, αλλά και των αγρωστωδών.

Η μεγάλη οικογένεια των ψυχανθών, με χιλιάδες φυτικά είδη, περιλαμβάνει φυτά που στη χώρα μας σπέρνονται το φθινόπωρο ή στις αρχές του χειμώνα (Οκτώβριο - Δεκέμβριο) εξαιτίας της αυξημένης αντοχής τους στο ψύχος και άλλα λιγότερο ανθεκτικά που σπέρνονται στην άνοιξη (Φεβρουάριο - Μάρτιο).

Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν τα ετήσια βίκος, κτηνοτροφικό μπιζέλι, λαθούρι, κτηνοτροφικά κουκιά, ρόβη, λούπινο, κτηνοτροφικό ρεβύθι, τριφύλλι Περσίας και το λειμώνιο τριφύλλι (πολυετές).

Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν κυρίως η μηδική (πολυετές), το σπουδαιότερο φυτό της οικογένειας και ένα από τα πιο σημαντικά κτηνοτροφικά φυτά στον κόσμο, καθώς επίσης και το ετήσιο τριφύλλι «Αλεξανδρινό».

Στην ίδια οικογένεια ανήκουν και πολλά σημαντικά, αυτοφυή είδη φυσικών βοσκοτόπων και λειμώνων, όπως από τα τριφύλλια το έρπον (repens), το υβρίδιο (hybridum), το σαρκόχρουν (incarnatura), το υπόγειο (subterraneum) αλλά και ο μελίλωτος, η ονοβρυχίδα, ο λωτός κ.ά.

Στη δεύτερη μεγάλη οικογένεια των αγρωστωδών κατατάσσονται τα κτηνοτροφικά σιτηρά, αραβόσιτος, κριθάρι, βρώμη, σίκαλη, σόργο και κεχρί, που καλλιεργούνται σε μεγάλες εκτάσεις σε όλο τον κόσμο, για παραγωγή καρπού, σανού και χλωρού χόρτου, αλλά και τα αυτοφυή των λειμώνων και των βοσκών, όπως είδη φέστουκας, πόας, φαλαρίδας, δακουλίδας, λόλιου, αγρόπυρου, βρόμου κ.ά. Τα περισσότερα από τα αυτοφυή αυτά είδη των βοσκών και των λειμώνων, που είναι ως επί το πλείστον πολυετή, απαντώνται συχνά και σε τεχνητούς λειμώνες για χλωρό χόρτο, σε κοφτολείβαδα για σανό, αλλά και σε διακοσμητικούς χλοοτάπητες (γκαζόν).

Εκτός από τις δύο παραπάνω σημαντικές οικογένειες, θα πρέπει να αναφερθούν και δύο οικογένειες μικρότερης σημασίας, η Chenopodiaceae, στην οποία ανήκουν τα κτηνοτροφικά τεύτλα και η Cruciferae, στην οποία ανήκει η κτηνοτροφική ελαιοκράμβη. Τα δύο αυτά είδη δεν καλλιεργούνται στη χώρα μας, ενώ το αντίθετο συμβαίνει σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες.

Κτηνοτροφικά ψυχανθή

Τα κτηνοτροφικά ψυχανθή είναι φυτά διπλής σπουδαιότητας: πρώτον, γιατί τόσο ο σανός (ξηρό χόρτο) όσο και ο καρπός τους αποτελούν ζωοτροφές υψηλής θρεπτικής αξίας, εξαιτίας της σημαντικής περιεκτικότητάς τους σε πρωτεΐνες (μέχρι 30%, αλλά και 35%), ανόργανα άλατα ασβεστίου και φωσφόρου και σε βιταμίνες A και D, που θεωρούνται στοιχεία απαραίτητα στη διατροφή των παραγωγικών ζώων. Πρέπει, επίσης, να επισημανθεί ότι η ποσοτική υπεροχή των ψυχανθών σε πρωτεΐνες συμπληρώνεται και από ποιοτική υπεροχή ως ανώτερης βιολογικής αξίας, γεγονός που δίνει πρόσθετη αξία στις ζωοτροφές των ψυχανθών, για τη συμπλήρωση των καρπών των σιτηρών, που μόνοι τους δεν έχουν τις κατάλληλες πρωτεΐνες για να αποτελέσουν ένα εξισορροπημένο σιτηρέσιο για τα ζώα.

Δεύτερος λόγος που καθιστά τα ψυχανθή σπουδαία φυτά είναι το γεγονός ότι όλα τα είδη έχουν τη μοναδική στον κόσμο των φυτών ικανότητα να δεσμεύουν το ατμοσφαιρικό άζωτο, που αποτελεί το βασικό (αναπτυξιακό) στοιχείο διατροφής των φυτών. Με τη διαδικασία αυτή δεσμεύουν όχι μόνο όσο άζωτο χρειάζονται τα ίδια για να ολοκληρώσουν το βιολογικό τους κύκλο, αλλά πολύ περισσότερο, αφήνοντας το περίσσευμα στο έδαφος, για να το αξιοποιήσει η καλλιέργεια που θα ακολουθήσει (π.χ. βαμβάκι, αραβόσιτος κ.ά.). Γι’ αυτό και λέγονται και αζωτολόγα φυτά, είναι φυτά εμπλουτιστικά του εδάφους (σε αντίθεση με τα εξαντλητικά φυτά) και συμβάλλουν σε πολύ σημαντικό βαθμό στην οικονομία του αζώτου στη φύση. Συμμετέχουν έτσι σημαντικά στη διατήρηση της γονιμότητας του εδάφους, στην αειφορία της παραγωγής και στην εξοικονόμηση δαπανών από τον περιορισμό της αζωτούχου λίπανσης.

Η δέσμευση του ατμοσφαιρικού αζώτου γίνεται από διάφορες φυλές αζωτοβακτηρίων του γένους Rhizobium, που αναπτύσσουν συμβιωτική σχέση με τις ρίζες των ψυχανθών. Γι’ αυτό και σε χωράφια που καλλιεργούνται για πρώτη φορά με ψυχανθή ή έχουν να καλλιεργηθούν με ψυχανθή για πολλά χρόνια, το έδαφος εμβολιάζεται (μολύνεται) με την κατάλληλη, για κάθε είδος ψυχανθούς, φυλή βακτηρίων. Ο εμβολιασμός γίνεται με την προσθήκη στο έδαφος κατάλληλων εμπορικών σκευασμάτων που περιέχουν ζωντανά αζωτοβακτήρια ή με τη μεταφορά χώματος από χωράφια που είχαν καλλιεργηθεί με ψυχανθή που είχαν φυμάτια (μικροί κόμποι ή όγκοι που δημιουργούνται στις ρίζες των φυτών, ως αποτέλεσμα της συμβιωτικής δράσης αζωτοβακτηρίων και ψυχανθούς) σε άλλα χωράφια που καλλιεργούνται, για πρώτη φορά, με ψυχανθή ή ακόμα και σε χωράφια στα οποία υπάρχει υπόνοια ότι ο αριθμός των αζωτοβακτηρίων είναι ανεπαρκής ή οι βιότυποι των αζωτοβακτηρίων ακατάλληλοι.

Καλλιεργητική χρησιμότητα

Τα κτηνοτροφικά ψυχανθή καλλιεργούνται για διάφορους σκοπούς και έχουν διαφορετικές χρήσεις:

α) Κάποια από αυτά, όπως η μηδική και τα τριφύλλια, καλλιεργούνται αποκλειστικά για το χόρτο τους, που χορηγείται στα ζώα με διάφορες μορφές (σανός, άλευρο σανού, ενσιρωμένο χόρτο κ.ά.). Τα ψυχανθή αυτά λέγονται και σανοδοτικά και είναι τα περισσότερο εμπλουτιστικά του εδάφους, ως εκ της φύσεως της καλλιέργειάς τους.

β) Άλλα, όπως τα κουκιά και τα λούπινα, καλλιεργούνται για τα ξερά σπέρματά τους (καρποδοτικά) που χρησιμοποιούνται στη διατροφή των ζώων υπό διάφορες μορφές και αυτά (αυτούσια, χονδροαλεσμένα, αλευροποιημένα κ.ά.) αμιγή ή και σε μίγματα με καρπούς πολλών σιτηρών, επειδή είναι πλούσια σε πρωτεΐνες υψηλής βιολογικής αξίας. Είναι λιγότερο αζωτολόγα από τα προηγούμενα, γιατί ένα μέρος του δεσμευόμενου αζώτου μεταναστεύει από τις ρίζες στο υπέργειο τμήμα του φυτού κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης για να υποστηρίξει το σχηματισμό των καρπών.

γ) Άλλα, όπως ο βίκος, το κτηνοτροφικό μπιζέλι, το λαθούρι, το κτηνοτροφικό ρεβύθι, η ρόβη, καλλιεργούνται τόσο για το ξηρό χόρτο τους (σανός) και σπανιότερα ως ενσιρωμένο χόρτο, όσο και για τα ξερά σπέρματά τους (σανοδοτικά και καρποδοτικά) που χρησιμοποιούνται αυτούσια, συνήθως, στη διατροφή των μικρότερων αγροτικών ζώων και πτηνών. Σε κάποιες περιπτώσεις το χόρτο των παραπάνω ψυχανθών χορηγείται στα ζώα χλωρό (χλωρά νομή) ιδιαίτερα όταν την εποχή της συγκομιδής οι υπόλοιπες ζωοτροφές είναι υψηλού κόστους.

δ) Μερικά ψυχανθή που έχουν την ιδιότητα να παράγουν αρκετή βιομάζα νωρίς την άνοιξη γιατί είναι ταχυαυξή, όπως ο βίκος, τα κτηνοτροφικά κουκιά, τα κτηνοτροφικά μπιζέλια κ.ά., δεν καλλιεργούνται κάποιες φορές για την παραγωγή τους αυτή καθεαυτή, αλλά για τη λεγόμενη χλωρή λίπανση, που έχει ως στόχο την ενίσχυση της γονιμότητας του χωραφιού. Σύμφωνα με την τεχνική αυτή, η πράσινη βλάστηση των ψυχανθών αναστρέφεται και ενσωματώνεται στο έδαφος με τα κατάλληλα καλλιεργητικά μηχανήματα, ώστε η οργανική ουσία που θα προκύψει από την προοδευτική αποσύνθεση της φυτικής μάζας, μαζί με το ατμοσφαιρικό άζωτο που θα δεσμευτεί στις ρίζες τους κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης, να συνεισφέρουν ουσιαστικά στη βελτίωση της γονιμότητας του εδάφους.

ε) Τέλος, υπάρχουν αρκετά είδη αυτοφυών ψυχανθών, που συνθέτουν τη χλωρίδα των βοσκών και των λειμώνων.