Η τευτλοκαλλιέργεια έχασε τη γλύκα της;

Ένα πολύ σημαντικό, μέχρι πρότινος, φυτό για την ελληνική γεωργία στον τομέα των μεγάλων καλλιεργειών, τα ζαχαρότευτλα, απειλείται με… μαρασμό μετά τη μεταρρύθμιση της Κοινής Οργάνωσης Αγοράς της ζάχαρης το 2005. Τα νέα δεδομένα δεν επιτρέπουν ευοίωνες προοπτικές για την καλλιέργεια στην Ελλάδα, ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι τα ζαχαρότευτλα είναι «καταδικασμένα». Αυτό που χρειάζεται είναι ένα ολοκληρωμένο σχέδιο για την αναγέννηση της καλλιέργειας.

Γράφει ο ΧΡΗΣΤΟΣ ΑΥΓΟΥΛΑΣ

Καθηγητής Γεωργίας στο Γ.Π.Α.

Οι γλυκαντικές ουσίες χωρίζονται σε δύο κατηγορίες, στις φυσικές και στις τεχνητές. Στις φυσικές γλυκαντικές ουσίες κατατάσσονται η ζαχαρόζη (ζάχαρη), η ισογλυκόζη και η φρουκτόζη. Η ζάχαρη είναι η πιο διαδεδομένη γλυκαντική ουσία διεθνώς. Η χρήση της δεν περιορίζεται μόνο στη γλυκιά της γεύση, αλλά και στην πρόσθετη ικανότητά της να συντηρεί. Οι τεχνητές γλυκαντικές ουσίες είναι διάφορα χημικά παράγωγα (π.χ., ασπαρτάμη, cyclamate) και έχουν υποκαταστήσει τη ζάχαρη σε χρήσεις όπου τα προϊόντα δεν πρέπει να έχουν θερμιδική αξία.

Το ζαχαρότευτλο και το ζαχαροκάλαμο είναι τα μοναδικά φυτά από τα οποία μπορεί να παραχθεί, μετά από βιομηχανική επεξεργασία, κρυσταλλική ζάχαρη. Η παγκόσμια παραγωγή ζάχαρης ανέρχεται σε 110 εκατ. τόνους κάθε χρόνο, από τους οποίους περίπου 70 εκατ. τόνοι προέρχονται από το ζαχαροκάλαμο και 40 εκατ. τόνοι από τα ζαχαρότευτλα. Το 40% της παγκόσμιας παραγωγής ζάχαρης από ζαχαρότευτλα παράγεται στην Ευρώπη και το 97% της ποσότητας αυτής στα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Το ζαχαρότευτλο είναι κυρίως φυτό της εύκρατης ζώνης. Καλλιεργείται σε όλες τις ηπείρους, εκτός από την Αυστραλία. Αντίθετα, το ζαχαροκάλαμο είναι φυτό των τροπικών και υποτροπικών περιοχών και δεν μπορεί να καλλιεργηθεί βορειότερα από τον 35ο παράλληλο.

Στα ζαχαρότευτλα, οικονομικής σημασίας, εκτός από τη ζάχαρη, είναι και τα υποπροϊόντα, όπως κορυφές, πούλπα, μελάσα, τα οποία χρησιμοποιούνται στη διατροφή των ζώων. Τα τελευταία χρόνια γίνεται προσπάθεια για παραγωγή βιοαιθανόλης από ζαχαρότευτλα, η οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως βιοκαύσιμο στο πλαίσιο της αυξανόμενης χρήσης ανανεώσιμων πηγών ενέργειας.

«Νέα» καλλιέργεια

Η καλλιέργεια των ζαχαρότευτλων στον κόσμο είναι από τις νεότερες καλλιέργειες, αφού μόλις το 1747 ο Γερμανός χημικός Μάργκραφ βρήκε ότι η ζάχαρη που περιείχαν τα τεύτλα ήταν ίδια με τη ζάχαρη του ζαχαροκάλαμου. Μέχρι τότε τα ζαχαρότευτλα χρησιμοποιούνταν για τη διατροφή των ζώων. Έπρεπε να περάσουν αρκετά χρόνια, να φτάσουμε στο 1801, για να χτιστεί το πρώτο εργοστάσιο παραγωγής ζάχαρης στη Σιλεσία, αφού εν των μεταξύ είχε τελειοποιηθεί η μέθοδος εξαγωγής ζάχαρης από τα ζαχαρότευτλα (από το μαθητή του Μάργκραφ, τον Achard) και αρκετά χρόνια ακόμα (1880) για να δημιουργηθούν ποικιλίες (οίκος Louis Vilmorin) με περιεκτικότητα σε ζάχαρη 16%-17%, όση είναι περίπου και σήμερα. Οι πρώτες ποικιλίες είχαν περιεκτικότητα σε ζάχαρη μόνο 7%, όπως η ποικιλία White Silesian, που δημιουργήθηκε από τον Achard.

Η καλλιέργεια των ζαχαρότευτλων ξεπερνά σήμερα τα 80 εκατ. στρέμματα (8 εκατ. εκτάρια) σε παγκόσμιο επίπεδο. Κυριότερες χώρες παραγωγής είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Ρωσία και Δημοκρατίες της τέως Σοβιετικής Ένωσης, η Πολωνία, η Γαλλία, η Γερμανία, η Ιταλία, η Ολλανδία, το Βέλγιο κ.ά. Η μέση παγκόσμια στρεμματική απόδοση είναι 2.400 κιλά ρίζες.

Η τευτλοκαλλιέργεια στην Ελλάδα

Τα ζαχαρότευτλα αποτελούσαν μέχρι το 2005 ένα πολύ σημαντικό φυτό για την ελληνική γεωργία στον τομέα των φυτών της μεγάλης καλλιέργειας, με τη σημασία του να έχει μειωθεί αρκετά μετά τη μεταρρύθμιση της Κοινής Οργάνωσης Αγοράς της Ζάχαρης τον Νοέμβριο του 2005.

Ο τομέας των ζαχαροτεύτλων και της ζάχαρης στην Ελλάδα είναι ένας τομέας σχετικά νέος, αφού η δραστηριότητά του ξεκίνησε το 1960 με την ίδρυση της Ελληνικής Βιομηχανίας Ζάχαρης, που είναι η νεότερη ζαχαροβιομηχανία της Ευρώπης. Τότε ξεκίνησε η καλλιέργεια των ζαχαρότευτλων στη χώρα μας, η νεότερη καλλιέργεια της ελληνικής γεωργίας, μετά από επίμονες και συνεχείς προσπάθειες του αείμνηστου καθηγητή Γεωργίας της Ανωτάτης –τότε– Γεωπονικής Σχολής Αθηνών (Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών σήμερα) Σταύρου Παπανδρέου και παρά τις σφοδρές αντιδράσεις ισχυρής μερίδας της τότε Γεωπονικής Κοινότητας, με το αιτιολογικό ότι η καλλιέργεια των ζαχαροτεύτλων δεν έχει καλή προσαρμοστικότητα στη χώρα μας. Όπως αποδείχτηκε από τα πράγματα, ο καθηγητής Παπανδρέου είχε δίκιο, οι «αντίπαλοί» του άδικο και η επιμονή του δικαιώθηκε. Το βιβλίο του: «Τα τεύτλα και η ζαχαροποιία», που έγραψε το 1960, αποτελεί ακόμη και σήμερα ένα σημαντικό πόνημα για το φυτό και τον κλάδο.

Η ΕΒΖ

Η Ελληνική Βιομηχανία Ζάχαρης ιδρύθηκε με έδρα τη Θεσσαλονίκη και δραστηριότητα κυρίως στις περιοχές Θεσσαλίας, Μακεδονίας και Θράκης. Στην αρχή λειτούργησαν τρία ζαχαρουργεία, στη Λάρισα (1961), στο Πλατύ (1962) και στις Σέρρες (1963), και αργότερα δύο ακόμα, στην Ξάνθη (1972) και στην Ορεστιάδα (1975). Το 2002 επεξέτεινε τις δραστηριότητές της με την αγορά δύο ζαχαρουργείων στην περιοχή της Βοϊβοντίνας, στη Δημοκρατία της Σερβίας. Διέθετε μια ημερήσια δυναμικότητα κατεργασίας 32.700 τόνων τεύτλων στην Ελλάδα και 10.000 τόνων τεύτλων στη Σερβία.

Σήμερα, στην Ελλάδα λειτουργούν τρία από τα πέντε ζαχαρουργεία, αφού εν τω μεταξύ έκλεισαν τα εργοστάσια της Λάρισας και της Ξάνθης, ως αποτέλεσμα της μεταρρύθμισης της Κοινής Οργάνωσης Αγοράς της Ζάχαρης, που αποφασίστηκε στο πλαίσιο της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής, τον Νοέμβριο του 2005 (στην προεδρία της ΕΕ το Ηνωμένο Βασίλειο). Εξακολουθούν να λειτουργούν τα δύο εργοστάσια της Σερβίας.

Οι κύριες δραστηριότητες της Ελληνικής Βιομηχανίας Ζάχαρης, με πολύ μεγαλύτερο όγκο παλιότερα και πολύ μικρότερο σήμερα, είναι η παραγωγή και η εμπορία ζάχαρης, η παραγωγή μελάσας και ζαχαρόπιτας (σημαντική ζωοτροφή), η σποροπαραγωγή και η βελτίωση των ζαχαρότευτλων και οι κατασκευές ηλεκτρομηχανολογικού εξοπλισμού.

Νέο καθεστώς στην ΕΕ

Το Νοέμβριο του 2005 το Συμβούλιο των Υπουργών Γεωργίας αποφάσισε, με ειδική πλειοψηφία (καταψήφισαν η Ελλάδα και η Πολωνία), την αναθεώρηση της Κοινής Οργάνωσης Αγοράς (ΚΟΑ) της Ζάχαρης, με κύρια σημεία τη σημαντική μείωση (35%) των θεσμικών τιμών για τη ζάχαρη και τα τεύτλα, τη δημιουργία ταμείου αναδιάρθρωσης και άλλα συμπληρωματικά μέτρα. Η απόφαση της χώρας μας να καταψηφίσει τη συμφωνία ήταν τεχνοκρατικά και πολιτικά σωστή. Έτσι ψηφίστηκαν:

α) Ο Κανονισμός (ΕΚ) 318/2006 του Συμβουλίου για την Κοινή Οργάνωση Αγοράς (ΚΟΑ) Ζάχαρης, ενσωματωμένος πλέον στον Κανονισμό (ΕΚ) 1320/2007 για την Κοινή Οργάνωση των Γεωργικών Αγορών.

β) Ο Κανονισμός (ΕΚ) 319/2006, τροποποιητικός του βασικού Κανονισμού (ΕΚ) 1782/2003 του Συμβουλίου, που έχει πλέον αντικατασταθεί από τον Κανονισμό (ΕΚ) 73/2009 για την εφαρμογή καθεστώτων άμεσης στήριξης προς τους παραγωγούς και

γ) Ο Κανονισμός (ΕΚ) 320/2006 του Συμβουλίου για το πρόγραμμα αναδιάρθρωσης του ζαχαρικού τομέα.

Μετά την ψήφιση της νέας ΚΟΑ για τη ζάχαρη και τα ζαχαρότευτλα, ο βασικός σχεδιασμός της χώρας μας για τον τομέα περιέλαβε την απόφαση για τη μετατροπή των εργοστασίων της Λάρισας και της Ξάνθης σε μονάδες παραγωγής βιοαιθανόλης, με ταυτόχρονη αποποίηση από την πλευρά μας του 50% της ισχύουσας εθνικής ποσόστωσης των 317.502 τόνων ζάχαρης (το 50% = 158.755 τόνοι).

Για την παραγωγή ζάχαρης παρέμεινε το υπόλοιπο 50% της ποσόστωσης και τα εργοστάσια της ΕΒΖ στο Πλατύ Ημαθίας, στις Σέρρες και στην Ορεστιάδα.

Με την ένταξή της στο κοινοτικό πρόγραμμα αναδιάρθρωσης (Κανονισμός ΕΚ 320/2006 του Συμβουλίου), η ΕΒΖ κρίθηκε επιλέξιμη από την εμπορική περίοδο 2007/2008 (δεύτερη περίοδος ισχύος των τότε νέων μέτρων) για τη βασική ενίσχυση ύψους 86,9 εκατ. ευρώ, από την οποία το 83% χορηγήθηκε στην εταιρεία (72 εκατ. ευρώ) και το 17% (14,9 εκατ. ευρώ) στους τευτλοπαραγωγούς που εγκατέλειψαν την καλλιέργεια και στους χειριστές των μηχανημάτων της τευτλοκαλλιέργειας (οι τελευταίοι λόγω της ζημιάς που υπέστησαν από το κλείσιμο των εργοστασίων).

Μόλις η ΕΒΖ εντάχθηκε στο πρόγραμμα αναδιάρθρωσης, ενεργοποιήθηκε και ένα πακέτο κοινοτικών ενισχύσεων προς τους τευτλοπαραγωγούς. Μάλιστα, το Σεπτέμβριο του 2007, με την τροποποίηση του Κανονισμού (ΕΚ) 320/2006 από το Συμβούλιο, χορηγήθηκε στους τευτλοπαραγωγούς από την εμπορική περίοδο 2008/2009 πρόσθετο ποσό ενίσχυσης 237,5 ευρώ/τόνο αποποιούμενης ποσόστωσης ζάχαρης. Λόγω της αναδρομικότητας του μέτρου, συμπεριελήφθη και η χώρα μας στα νέα δεδομένα, με αποτέλεσμα να τριπλασιαστεί σχεδόν η αρχικώς αποφασισθείσα ενίσχυση για τους τευτλοπαραγωγούς που σταμάτησαν την καλλιέργεια (των περιοχών Λάρισας και Ξάνθης). Επίσης, εξαιτίας του γεγονότος ότι το ποσοστό αποποίησης της εθνικής μας ποσόστωσης έφτασε το 50%, ήταν αυξημένα τα επιπλέον ποσά για τους τευτλοπαραγωγούς που εγκατέλειψαν την καλλιέργεια, όπως προβλεπόταν από την αρχική συμφωνία, ενώ για τον ίδιο λόγο χορηγήθηκε δεσμευμένη ενίσχυση στους παραγωγούς που συνέχισαν την τευτλοκαλλιέργεια.

Δύο κατηγορίες παραγωγών με τη νέα ΚΟΑ

Για τις δύο κατηγορίες τευτλοπαραγωγών που δημιουργήθηκαν με τη νέα ΚΟΑ, ισχύουν τα παρακάτω:

α) Τευτλοπαραγωγοί που παρέδωσαν ζαχαρότευτλα στα εργοστάσια της Λάρισας και της Ξάνθης την περίοδο αναφοράς 2001-2006 και σταμάτησαν την τευτλοκαλλιέργεια με το νέο καθεστώς:

• Οι παραγωγοί αυτοί εισέπραξαν εφάπαξ αποζημίωση 285 ευρώ/στρέμμα (45 περίπου ευρώ ανά τόνο τεύτλων που παρέδωσαν κατά μέσο όρο την περίοδο αναφοράς, με μέση απόδοση 6,4 τόνους ρίζες ανά στρέμμα). Το συνολικό ποσό της αποζημίωσης έφτασε τα 43,7 εκατ. ευρώ.
• Οι κάτοχοι μηχανημάτων τευτλοκαλλιέργειας που συνεργάζονταν εργολαβικά με τευτλοπαραγωγούς που παρέδιδαν την παραγωγή τους στα εργοστάσια της Λάρισας και της Ξάνθης που έκλεισαν εισέπραξαν συνολικά ως αποζημίωση 1,5 εκατ. ευρώ.
• Εγκρίθηκε κοινοτική χρηματοδότηση ύψους 17,4 εκατ. ευρώ για διαφοροποίηση μέσω εθνικού προγράμματος αναδιάρθρωσης που υποβλήθηκε από τη χώρα μας προς έγκριση στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή το Σεπτέμβριο του 2008. Το πρόγραμμα της διαφοροποίησης περιλάμβανε δράσεις στις περιοχές τευτλοκαλλιέργειας της Λάρισας και της Ξάνθης, όπως ο εκσυγχρονισμός των εκμεταλλεύσεων και η ολοκληρωμένη διαχείριση της παραγωγής, με ορίζοντα ολοκλήρωσης των δράσεων το Σεπτέμβριο του 2010.
• Χορηγήθηκε εφάπαξ πρόσθετη ενίσχυση διαφοροποίησης στους παραγωγούς της Λάρισας συνολικού ύψους 8,7 εκατ. ευρώ, που μεταφράζεται σε 57 ευρώ/στρέμμα (9 ευρώ ανά τόνο τεύτλων που παρέδωσαν κατά μέσο όρο την περίοδο αναφοράς 2001-2006, με μέση απόδοση 6,4 τόνων ρίζες ανά στρέμμα).

β) Τευτλοπαραγωγοί που συνέχισαν την καλλιέργεια:

-         Από το 2007 και για περίοδο πέντε ετών οι παραγωγοί αυτοί έλαβαν δεσμευμένη (συνδεδεμένη) ενίσχυση που ήταν περίπου 33 ευρώ/στρέμμα για το 2008 (συνολικό ποσό 2,8 εκατ. ευρώ). Το συνολικό ποσό αυξήθηκε σε 4,6 εκατ. ευρώ από το 2009 και μετά.

-         Χορηγήθηκε ενίσχυση ποιοτικού παρακρατήματος από το 2006, που κυμάνθηκε από 12 ως 25 ευρώ/στρέμμα. Για το 2008 το ποσό ανήλθε σε 20,7 ευρώ/στρέμμα, ενώ το συνολικό ποσό αυξήθηκε από 1,8 εκατ. ευρώ το 2006 σε 2,9 εκατ. ευρώ από το 2009 και μετά.

Οι δύο παραπάνω στρεμματικές ενισχύσεις δεν ήταν σταθερές, αλλά μεταβαλλόμενες από χρονιά σε χρονιά, αφού εξαρτώνταν από τον αριθμό των καλλιεργουμένων κάθε χρόνο στρεμμάτων.

Επιπτώσεις από τη μεταρρύθμιση και προοπτικές

Μετά την εφαρμογή της νέας Κοινής Οργάνωσης Αγοράς Ζάχαρης, οι εκτάσεις που καλλιεργούνταν στη χώρα μας υποχώρησαν σημαντικά και, από 400.000-450.000 στρέμματα που έφταναν κάθε χρόνο, μετά βίας έφτασαν τα 150.000 στρέμματα το 2009 (140.000 στρέμματα το 2008), τα 100.000 στρέμματα το 2010 και πολύ κάτω από τα 100.000 στρέμματα στις τελευταίες εσοδείες, με αποτέλεσμα να μην καλύπτεται η εθνική ποσόστωση σε ζάχαρη που έχει μείνει (158.000 τόνοι). Η σημαντική αυτή μείωση των εκτάσεων προέκυψε ως αποτέλεσμα:

α) Της σημαντικής μείωσης των θεσμικών τιμών (τιμές παραγωγού) των τεύτλων.

β) Του υψηλού, μη ανταγωνιστικού κόστους παραγωγής της ζάχαρης στη χώρα μας σε σχέση με άλλες χώρες της ΕΕ (Γαλλία – Γερμανία – Βέλγιο – Ολλανδία κ.ά.).

γ) Του κλεισίματος των δύο από τα πέντε εργοστάσια της ΕΒΖ και της μη μετατροπής τους, όπως είχε εξαγγελθεί, σε εργοστάσια παραγωγής βιοκαυσίμων (βιοαιθανόλη).

Κατά τις καλλιεργητικές περιόδους που ακολούθησαν τη μεταρρύθμιση της Κοινής Οργάνωσης Αγοράς Ζάχαρης (2006-2008) καταβλήθηκαν σημαντικές προσπάθειες για τη διατήρηση της καλλιεργούμενης έκτασης σε ικανοποιητικά επίπεδα, με μέτρα όπως η ένταξη της καλλιέργειας σε καθεστώς ολοκληρωμένης διαχείρισης, η παροχή κινήτρων από την ΕΒΖ προς τους παραγωγούς για τη συνέχιση της καλλιέργειας (φτηνότερα λιπάσματα, φτηνότερα φυτοφάρμακα κ.ο.κ.). Οι προσπάθειες αυτές ατόνησαν από το 2010 και μετά, αφού επικράτησαν απόψεις που αδιαφορούσαν για την τύχη της καλλιέργειας, κι έτσι οι καλλιεργούμενες εκτάσεις συνεχώς μειώνονται.

Με τα υπάρχοντα δεδομένα, οι προοπτικές της καλλιέργειας των ζαχαρότευτλων στην Ελλάδα δεν είναι ευοίωνες και η καλλιέργεια ξαναγυρίζει στο καθεστώς αμφισβήτησης που σημάδεψε την είσοδό της στην ελληνική γεωργία, το 1960. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι η καλλιέργεια είναι καταδικασμένη σε μαρασμό. Η αναγέννησή της όμως απαιτεί ένα ολοκληρωμένο στρατηγικό σχέδιο. Γι’ αυτό όμως θα επανέλθουμε με άλλο σημείωμα.

Στο πλαίσιο των συζητήσεων για τη νέα Κοινή Αγροτική Πολιτική (2014-2020) –και το θεωρώ σημαντικό– έχει ήδη δοθεί παράταση στο καθεστώς ποσοστώσεων της ζάχαρης έως το 2017 (με την απόφαση του Συμβουλίου για τον «έλεγχο υγείας» το 2008 έληγε το 2015). Η χώρα μας έχει υποστηρίξει και παραπέρα παράταση. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έχει προτείνει παράταση μέχρι το 2020, πρόταση που δημιουργεί πιο ευνοϊκές προοπτικές για την αποδοχή του ελληνικού αιτήματος.